Ευρώπη: Τέλος της Ένωσης - τέλος της παγκοσμιοποίησης
Ευρώπη: «Η εξάπλωση της πανδημίας του κορωνοϊού έχει πυροδοτήσει, μεταξύ άλλων, μια συζήτηση στον διεθνή Τύπο για το αν αναβιώνει η έννοια του έθνους-κράτους. «Εν μια νυκτί, οι πρωτεύουσες των κρατών ανέκτησαν την κυριαρχία τους που είχαν εκχωρήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, χωρίς να πάρουν την άδεια ούτε των πολιτών ούτε των Βρυξελλών…
Πράγματι, το τελευταίο χρονικό διάστημα, ειδικά στην Ευρώπη, αρκετές χώρες έχουν κλείσει τα σύνορά τους, ένα κλίμα διχόνοιας ανάμεσα σε Βορρά και Νότο δηλητηριάζει την ήπειρο, προγράμματα όπως το Erasmus έχουν ανασταλεί και μια επιστροφή στο εθνικό κράτος αλλά και στην ενίσχυση ακόμα και εθνικιστικών τάσεων μοιάζει αναπόφευκτη και δημιουργεί έντονες ανησυχίες. Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο παραμένουν κλεισμένοι στα σπίτια τους. Παράλληλα, ταξίδια με αεροπλάνα, τρένα, πλοία και αυτοκίνητα έχουν ελαχιστοποιηθεί, ενώ παραγωγικές μονάδες είτε έχουν κλείσει είτε υπολειτουργούν».
Ο δημοσιογράφος Γιάννης Πανταζόπουλος στο free press Lifo, με το άνωθεν εισαγωγικό απόσπασμα, περιγράφει αυτό που συμβαίνει γύρω μας, και στη συνέχεια ανεβάζει στο βήμα του άρθρου του δύο διακεκριμένους ιστορικούς.
Σήμερα σας παρουσιάζουμε τα άκρως ενδιαφέροντα λεχθέντα του κ Αντώνη Λιάκου, Ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Oι θέσεις του ως έχουν:
Πριν πούμε οτιδήποτε, χρειάζεται να εκφράσουμε τις επιφυλάξεις μας για τις ίδιες μας τις κρίσεις. Βρισκόμαστε στην αρχή μιας πολύ μεγάλης ιστορίας, δεν γνωρίζουμε τι τροπή θα έχει στη συνέχεια. Και είναι δύσκολο να προβλέψουμε και να κάνουμε προβολές. Αν αυτό ήταν δύσκολο λ.χ. στους παγκόσμιους πολέμους, όπου τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα ήταν ανθρώπινα όντα, και επομένως το ένα μπορούσε να υπολογίζει με πιθανότητες τις επιλογές του άλλου, εδώ ο εχθρός ανήκει σε μια πολύ διαφορετική κλίμακα και σε μια πολύ διαφορετική και αδιερεύνητη λογική από την ανθρώπινη.
Εκείνο που εξαρχής εντυπωσιάζει και σοκάρει είναι ότι η κρίση αυτή αγκαλιάζει συνολικά τον πλανήτη. Τόσο ως προς την ταχύτατη εξάπλωση του ιού όσο και ως προς τις αντιδράσεις που λίγο-πολύ ακολουθούν το πρωτόκολλο που επιλέχτηκε στην Κίνα. Μιλάω με φίλους μου από το Σίδνεϊ ως το Σαν Φρανσίσκο και μου λένε ότι αντιμετωπίζουν τα ίδια ακριβώς προβλήματα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Αντιλαμβανόμαστε την υψηλή διασυνδεσιμότητα και αλληλεξάρτηση του κόσμου και θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για τον θρίαμβο της παγκοσμιοποίησης.
Η άλλη όψη είναι τα πλήθη των ανθρώπων που επιστρέφουν στις εστίες τους. Από τους χιλιάδες Έλληνες που μετανάστευσαν τον καιρό της κρίσης έως τα εκατομμύρια των Ινδών που επιστρέφουν στα χωριά τους, παντού η ίδια κίνηση. Η αναζήτηση ασφάλειας στο τοπικό και στο οικείο. Με τον ίδιο τρόπο συμπεριφέρονται οι κυβερνήσεις. Η απόπειρα του Τραμπ να αγοράσει αποκλειστικά για τις ΗΠΑ το εμβόλιο, η άρνηση της Γερμανίας στην αμοιβαιοποίηση του οικονομικού βάρους, ο ανταγωνισμός για τα ιατρικά και φαρμακευτικά είδη, ο περιορισμός έως διακοπή των συγκοινωνιών και του διεθνούς εμπορίου, δείχνουν την αρχή του «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Η σωτηρία, το καταφύγιο, το άσυλο είναι το εθνικό κράτος.
Ποια από τις δύο τάσεις θα κυριαρχήσει; Εικασίες μπορεί να κάνει κανείς. Πιστεύω ότι δεν θα υποχωρήσει η παγκοσμιοποίηση. Η αλληλεξάρτηση των κοινωνιών δεν έχει επιστροφή. Λόγου χάρη, η σύνθετη τεχνολογία προέρχεται, τόσο ως προς τα υλικά όσο και ως προς την τεχνογνωσία και τον σχεδιασμό της, από πάρα πολλές χώρες.
Θα προχωρούσα και σε μια επόμενη σκέψη. Ενδεχομένως η πανδημία αυτή να επιταχύνει την 4η Βιομηχανική Επανάσταση. Βλέπουμε στην εκπαίδευση τη βιαστική μετάβαση στην online μάθηση. Θα το δούμε σε πολλούς τομείς. Αλλά, βέβαια, ούτε όλες οι χώρες ούτε όλος ο πληθυσμός θα περάσει σε αυτή την καινούργια διάσταση, πράγμα που θα σημάνει καινούργιες, βαθιές διακρίσεις και διαχωρισμούς.
Μπορεί μεν να μην υποχωρήσει η παγκοσμιοποίηση, πάντως θα επιβραδυνθεί. Λιγότερες μετακινήσεις και μεταφορές, χαμηλότερη κατανάλωση, μείωση της κινητικότητας. Ωστόσο, αυτό σημαίνει λιγότερη σπατάλη των πόρων του πλανήτη, μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα, μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Όλα αυτά, αν δεν ανακόπτουν, πάντως επιβραδύνουν μια επικείμενη περιβαλλοντική κρίση.
Η επιβράδυνση, όμως, θα σημάνει καταστροφή επαγγελμάτων και πόρων (π.χ. ο τουρισμός στην Ελλάδα) αλλά και αδιέξοδα τροφοδότησης. Οι τιμές των σιτηρών άρχισαν να ανεβαίνουν, καθώς οι κυβερνήσεις συναγωνίζονται σε προμήθειες επισιτισμού. Ακρίβεια και ελλείψεις τροφίμων θα έχουν αλυσιδωτές κοινωνικές συνέπειες.
Την κρίση αυτή δεν πρέπει να την αντιλαμβανόμαστε γραμμικά. Δηλαδή έναρξη, κορύφωση και έξοδος. Πρώτον, θα πρέπει να τη δούμε παράλληλα με την οικονομική που θα προκύψει, με διαστάσεις χωρίς προηγούμενο. Και δεύτερο, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε σενάρια μετάλλαξης του ιού και επανάληψης των επιδημιών. Εδώ μεταβαίνουμε από την ανάλυση στο επίπεδο του παγκόσμιου, στην ανάλυση στο επίπεδο του πλανητικού. Γι” αυτό και η κρίση αυτή είναι το σημείο μηδέν της Ιστορίας. Τι σημαίνει όμως αυτό;
Στο επίπεδο του παγκόσμιου μιλάμε για κοινωνίες, κράτη, υπερεθνικά δίκτυα, διασυνδέσεις κ.λπ. Στο επίπεδο του πλανητικού μιλάμε για το ανθρώπινο είδος, το περιβάλλον και το κλίμα. Για δεκάδες χιλιάδες χρόνια ο πληθυσμός της Γης ήταν κάτω από ένα δισεκατομμύριο. Το έφτασε πριν από 200 χρόνια. Πριν από 100 χρόνια ανέβηκε σε δύο δισεκατομμύρια. Τώρα πλησιάζει στα 9 δισεκατομμύρια.
Η πληθυσμιακή έκρηξη μετέτρεψε το ανθρώπινο είδος σε μια γεωλογική δύναμη που δεν φιλοξενείται απλώς αλλά επηρεάζει την εξέλιξη της ζωής πάνω στον πλανήτη. Γι” αυτό και καθιερώθηκε ο όρος «ανθρωπόκαινος» εποχή. Η απειλή των ιών, του τρίτου είδους από το φυτικό και το ζωικό βασίλειο, μέσα σε αυτή την κλίμακα πρέπει να ιδωθεί, και παράλληλα με την κλιματική κρίση. Μαζί με την κλίμακα αλλάζει και η χρονικότητα.
Πάντως, ακόμα και αν τα παγκόσμια ερωτήματα αναβαθμίζονται στην κλίμακα του πλανητικού, οι απαντήσεις είναι αβυσσαλέα ασύμμετρες: στην κλίμακα του εθνικού και, γιατί όχι, του ταξικού. «Είμαστε προμοντέρνοι», όπως λέει ο Λατούρ; Ή μήπως στην αγωνία και στον πανικό της διάσωσης οι πλούσιες τάξεις σε όλο τον κόσμο θα διαφυλάξουν λυσσαλέα τα αγαθά τους και δεν θα ενδώσουν στη λογική του πλανήτη ως κοινού σπιτιού, και πολύ περισσότερο στις ανθρωπιστικές αρχές;
Οι σκέψεις αυτές κάποτε ήταν προβολές στο μέλλον. Βλέπουμε τώρα την ταχύτητα με την οποία το μέλλον πλησιάζει. Ζούμε σε μια εποχή επιταχυνόμενου χρόνου, με εναλλασσόμενα ή άγνωστα σενάρια εξέλιξης. Κάποτε στην ανθρώπινη σκέψη υπήρχε η ιδέα του τέλους του κόσμου ως σημείο μυθολογικό ή της Αποκάλυψης. Στην εκκοσμικευμένη σκέψη και στη φιλοσοφία της προόδου το τέλος έδυσε. Με την κλιματική κρίση και τις πανδημίες, παρόμοιες ιδέες κρίσιμης κορύφωσης επανέρχονται στο διανοητικό στερέωμα, αλλά με νέο τρόπο.
Τέλος, ο ιός μάς βάζει σε μια συζήτηση διάκρισης μεταξύ του ανθρώπου ως βιολογικού όντος και του ανθρώπου στο πλαίσιο του πολιτισμού. Μας καλεί, δηλαδή, να σκεφτούμε ξανά το ανθρώπινο μέσα από τον διαχωρισμό φυσικής-βιολογικής και κοινωνικής-πολιτισμικής υπόστασης. Ο διαχωρισμός αυτός κατέληγε ως ασθένεια και στη σκέψη του Νίτσε και του Αγκάμπεν, αλλά διαφορετικά.
Στον πρώτο ο άνθρωπος είναι άρρωστο ζώο επειδή απαρνήθηκε τη φύση του, στον δεύτερο επειδή ο άνθρωπος, ως πολιτισμένο ζώο, καταστρέφει τη φύση. Ακούγονται παράξενες οι ιδέες αυτές, αλλά είναι μια πρόσκληση σε μια μετα-ανθρώπινη και πέραν της ανθρώπινης (post- and beyond- human) οπτική της ιστορίας των ανθρώπων και της σχέσης τους με το περιβάλλον, στο οποίο περιλαμβάνονται ιοί και βακτήρια.
