Ο γάμος στην Αρχαία Ελλάδα

Ως γάμος, σύμφωνα με τα περισσότερα λεξικά, ορίζεται η μεταξύ άνδρα και γυναίκας επίσημη συμφωνία για κοινή εφ΄ όρου ζωής συμβίωση, με αμοιβαιότητα συμφερόντων, υλικών και ηθικών, γενετήσιων σχέσεων και τεκνοποίησης.

Στη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας του ανθρώπινου είδους και μέσα από διαφορετικές θρησκείες και γεωγραφικές συντεταγμένες, ο θεσμός, αλλά και η τελετή του γάμου, διανθίστηκαν με εκατοντάδες διαφορετικά έθιμα και συνήθειες.

Έκπληξη προκαλεί στον μελετητή το πόσα κοινά στοιχεία παρατηρούνται ανάμεσα σε γάμους των προϊστορικών χρόνων ή της αρχαιότητας, με τις συνήθειες της σύγχρονης παράδοσης.

Παρακάτω επιχειρείται μια πρώτη συνοπτική παρουσίαση του γάμου στην Αρχαία Ελλάδα, όπως τον έχουν μελετήσει οι ιστορικοί από παραστάσεις αγγείων, ιστορικά συγγράμματα και το αρχαίο θέατρο.

Οι ιστορικοί τονίζουν ότι η αναγκαιότητα της ασφαλούς απόκτησης αρσενικών απογόνων και η συνέχιση του γένους υπήρξε η απαρχή της σύστασης του θεσμού, ο οποίος στερούνταν παντελώς αισθηματικών κινήτρων.

Οι αρχαιότερες μορφές γάμου είχαν ως αφετηρία τη γενετήσια ανάγκη και τη διαιώνιση του είδους. Οι πιο συνηθισμένες τακτικές για την απόκτηση συζύγου ήταν η αρπαγή και η αγοραπωλησία.

Ο γάμος στην Αρχαία Ελλάδα

Στην αρχαία Σπάρτη, ο σύζυγος άρπαζε τη νύφη με τη συγκατάθεση του πατέρα της. Ακολουθούσε η ανάλογη επίσημη γαμήλια τελετή. Αμέσως μετά, ο γαμέτης (γαμπρός) προσέφερε με συμβόλαιο στον πατέρα της νύφης τα έδνα, ενώ ο πεθερός ανταπέδιδε τα μείλια, βάζοντας τα θεμέλια στον θεσμό του προικοσύμφωνου...

Στην Αθήνα των ιστορικών χρόνων δίνονταν και εγγυήσεις μπροστά σε μάρτυρες της --κυριολεκτικής-- παράδοσης της κοπέλας από τον αφέντη-πατέρα στο σύζυγο, εννοείται χωρίς την απαραίτητη συγκατάθεσή της. Σε σπάνιες περιπτώσεις, και μόνον εάν δεν υπήρχαν αρσενικά μέλη στην οικογένεια, η γυναίκα μπορούσε να κληρονομήσει ή να έχει δικαίωμα γνώμης και διαχείρισης στην περιουσία του συζύγου ή του πατέρα της.

Έπειτα από αυτά, η νύφη ακολουθούσε τον σύζυγό της στο σπίτι του. Από τη στιγμή εκείνη ανήκε σε αυτόν και εντασσόταν στην κοινωνική τάξη, τη θρησκεία και τα πιστεύω του. Για το σκοπό αυτό, υπογραφόταν ειδικό συμβόλαιο παραχώρησης κυριότητας πριν ή μετά τον γάμο. Το οξύμωρο (και παρηγορητικό κατά μία έννοια) στην περίπτωση αυτή, είναι ότι η σύζυγος θεωρείτο πως έχει ίσα δικαιώματα με τον σύζυγό της, όμως δεν μπορούσε να τα ασκήσει. Η προίκα της ήταν ιδιοκτησία της, όμως δεν μπορούσε να τη διαχειριστεί. Διαζύγιο μπορούσε να ζητήσει μόνον ο άνδρας και, όποτε αυτό συνέβαινε, το έπαιρνε αμέσως. Βέβαια, στην περίπτωση αυτή έπρεπε να επιστραφεί --ευτυχώς-- και η προίκα!

Η τελετή του γάμου

Η τελετή του γάμου διαρκούσε τρεις μέρες, θεωρείτο ιερή, όμως δεν ήταν απαραίτητα θρησκευτική -- ο πολιτικός γάμος έχει βαθιές ρίζες τελικά...

Απαρτιζόταν από τα προαύλια, τον κυρίως γάμο και τα επαύλια.

Κατά τα προαύλια, η κοπέλα με τις φίλες της αποχαιρετούσε την ανέμελη ζωή και τα παιχνίδια της. Σε ειδική τελετή που ονομαζόταν Προτέλεια, η μελλόνυμφη παραδινόταν αφιερωματικά από τον πατέρα της στην θεά Αρτέμιδα και στις Μοίρες, ενώ έκοβε και άφηνε μια μπούκλα-βόστρυχο από τα παρθενικά της μαλλιά.

Ακολουθούσε το νυφικό λουτρό, σκηνές του οποίου έχουν ζωγραφιστεί σε πολλά αγγεία. Οι φίλες της νύφης διακοσμούσαν με άνθη, στεφάνια και γιρλάντες μυρτιάς το σπίτι. Κατόπιν, σε τελετουργική πομπή, έφερναν με μεγάλους αμφορείς νερό από την Καλλιρρόη, κρατώντας δάδες και τραγουδώντας ύμνους του υμεναίου.
Την επομένη, έντυναν τη νύφη στον γυναικωνίτη, με τις οδηγίες της κορυφαίας νυμφευτρίας, με στολισμένο ένδυμα και νυμφίδες (ειδικά παπούτσια για την περίσταση), της φορούσαν το νυφικό πέπλο που κάλυπτε το πρόσωπο και στεφάνι μυρτιάς καθώς και διάδημα.

Ακολούθως, θυσίαζαν στους γαμήλιους θεούς και παρακάθονταν σε δείπνο. Το τελευταίο γινόταν σε παραφωνία με τα έθιμα της εποχής, και φυσικά κάθονταν σε ξεχωριστό τραπέζι από τους άνδρες. Πριν από την τελετή, μια γυναίκα, η«δημιουργός», έφτιαχνε ένα ειδικό παρασκεύασμα από σουσάμι, τον «γαμικό πλακούντα»,το οποίο συμβόλιζε τη γονιμότητα και αφιερωνόταν στη θεά.

Μετά κρατώντας την πεπλοσκέπαστη νύφη από το χέρι, την οδηγούσε μέσα στην αίθουσα, όπου ένας έφηβος μοίραζε στους παριστάμενους ειδικά για την περίσταση ψωμάκια, λέγοντας «έφυγον κακόν, εύρον άμεινον», προαναγγέλλοντας τις... μπομπονιέρες.

Στο τέλος του δείπνου, η νύφη ξεσκέπαζε το πρόσωπό της, οροθετώντας την οριστικοποίηση του γάμου, όπου γινόταν κοινώς αποδεκτό ότι η γυναίκα αυτή είναι πια παντρεμένη.

Τότε ο γαμπρός τής έδινε τα «ανακαλυπτήρια» δώρα, και όλοι οι καλεσμένοι ξεκινούσαν μέσα στη νύχτα σε εντυπωσιακή πομπή, με αναμμένες δάδες, κατευθυνόμενοι προς το σπίτι του άντρα. Στην πομπή προπορεύονταν οι δύο νεόνυμφοι, πάνω σε δίτροχο άρμα.

Ανάμεσά τους, καθόταν ο παράνυμφος, ενώ δίπλα, έφιππος, συνόδευε κάποιος φίλος του γαμπρού, παραπέμποντας στον σύγχρονο ρόλο του κουμπάρου... Αξίζει να αναφερθεί εδώ η απουσία του «κουμπάρου» στην περίπτωση που η νύφη ήταν δεύτερη σύζυγος. Στην ίδια περίπτωση, η νύφη ήταν πιθανόν να ακολουθεί πεζή!

Πομπή στο σπίτι του συζύγου

Όταν η πομπή κατέληγε στο σπίτι του γαμπρού, τους γινόταν υποδοχή με σύμβολα ευπορίας, δηλαδή τους έδιναν συμβολικά να φάνε μήλο ή κυδώνι και προχωρούσαν στον νυμφικό θάλαμο, στην πόρτα του οποίου παρέμενε φρουρός μία φίλη της νύφης.

Όταν οι πόρτες της νυφικής παστάδας έκλειναν, οι παρθένες συνοδοί τραγουδούσαν απέξω χαρούμενα τραγούδια και αποσύρονταν, για να επανέλθουν το πρωί ξυπνώντας με τον ίδιο τρόπο τους νέους συζύγους.

Την ίδια μέρα, έφθαναν στο σπίτι του συζύγου τα δώρα των γονέων και των συγγενών της νύφης, ενώ παρέδιναν και την προίκα της. Τότε οι συγγενείς του συζύγου παρέθεταν γεύμα ευχαριστήριο και εορταστικό στους συγγενείς, οι οποίοι με αυτό τον τρόπον έπαιρναν ρόλο τοποτηρητών και μαρτύρων του γάμου που έλαβε χώρα. Ήταν με κάποιον τρόπο η... ληξιαρχική μαρτυρία γάμου, η οποία δεν είχε ακόμη προβλεφθεί.

Πηγή: Εταιρία Αρχειακών μελετών και Εκδόσεων ''Μικρός Ρωμηός''.