Πανδημία: Η πάλη των ιδεών στην έκτακτη ανάγκη

Πανδημία: Η πάλη των ιδεών θα προετοιμάσει τις λύσεις που θα υιοθετηθούν όταν φτάσει η στιγμή. Δεν αρκεί η απαραίτητη αντιπολιτευτική ρητορική, ούτε μόνο η επιβαλλόμενη απάντηση στα ανεπαρκή οικονομικά μέτρα της κυβέρνησης. Η αξιακή επανατοποθέτηση ανοίγει τη δυνατότητα μιας συνολικής κοινωνικής αναδιάρθρωσης

Ο Μητσοτάκης δεν έγινε ξαφνικά σοσιαλιστής. Ούτε ο Μακρόν, που απολογήθηκε για την εγκατάλειψη του συστήματος Υγείας, ούτε ο Τζόνσον, που ετοιμάζει να εθνικοποιήσει σιδηροδρόμους και ιδιωτικές επιχειρήσεις. Το γεγονός ότι ο Μητσοτάκης χαρακτήρισε τα μέτρα του «σοσιαλιστικά» δείχνει ότι καταλαβαίνει την αξιακή βάση όσων αναγκάστηκε να εφαρμόσει παρά τις πεποιθήσεις του.

Σε όλη την Ευρώπη έχουμε μια σημαντική υπόγεια μετατόπιση της κοινής γνώμης προς τις αξίες της Αριστεράς και της συλλογικότητας, παρά την πρόσκαιρη δημοσκοπική άνοδο κεντροδεξιών κυβερνήσεων.

Τα μέτρα που πήρε η ελληνική κυβέρνηση για τον περιορισμό των υγειονομικών συνεπειών της επιδημίας ήταν δραστικά, ακολούθησαν τις επιστημονικές συμβουλές και πέτυχαν σε μεγάλο βαθμό. Τα μέτρα οικονομικής στήριξης είναι ασύγκριτα κατώτερα από τις άλλες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.

Αποσκοπούν στην προσωρινή και εξαιρετικά περιορισμένη ανακούφιση των επιχειρήσεων και των εργαζομένων και δίνουν ένα σαφές στίγμα για την «κανονικότητα» που ετοιμάζεται. Η κυβέρνηση ελπίζει ότι θα επιστρέψουμε στη δική της Ελλάδα, παραμορφωμένη από τις ανισότητες, τον αποκλεισμό, την καταστολή των ελευθεριών και τον περιορισμό των αντίθετων φωνών.

Ελπίζουν ότι θα αντιμετωπίσουν τα χρέη από τις δαπάνες διάσωσης με νέα λιτότητα, που θα χτυπήσει το κοινωνικό κράτος, τους φτωχούς συμπολίτες μας και τη διπλά φτωχοποιημένη «μεσαία» τάξη. Η αγιοποίηση του Μητσοτάκη θα συμπληρωθεί από μια ηθικολογική εκστρατεία «προσωπικής ευθύνης» που, καθώς φαίνεται, ήδη αντικαθιστά το «όλοι μαζί τα φάγαμε».

Στη μνημονιακή περίοδο, ο ηθικισμός έπαιρνε τη μορφή του «ηθικού κινδύνου»: Οι ευρωπαϊκές ελίτ απαγόρευαν τη μείωση του ελληνικού χρέους γιατί θα έδινε την εντύπωση ότι τα κράτη μπορούν να αποφεύγουν τις υποχρεώσεις τους.. Σήμερα η «ατομική ευθύνη» έχει αντικαταστήσει τον ηθικό κίνδυνο και αποτελεί προπέτασμα για την απόκρυψη της έλλειψης κρατικής ευθύνης.

Το «όλοι μαζί τα φάγαμε» έχει γίνει «όλοι μαζί πρέπει να πληρώσουμε το κόστος της διάσωσης». Αλλά το μεγάλο βάρος θα το σηκώσουν οι φτωχότεροι, οι άνθρωποι της επισφαλούς εργασίας, οι μικρο-επαγγελματίες και αυτο-απασχολούμενοι που ήδη αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιβίωσης. Οι πλούσιοι και οι φίλοι της εξουσίας θα συνεχίσουν να πλουτίζουν όπως πάντα.

Οι αξίες στην κατάσταση έκτακτης ανάγκης

Η υγειονομική και οικονομική κατάσταση εξαίρεσης μας θύμισε ποιες αξίες είναι σημαντικές και ποιοι θεσμοί πρέπει να οργανώσουν την κοινωνία, την οικονομία και την πολιτική μετά την κρίση: η ανθρώπινη ευαλωτότητα, τα δημόσια αγαθά και η κρατική δράση, η μείωση των ανισοτήτων και, τέλος, η αλληλεγγύη, η μέριμνα και η έγνοια για τον άλλο.

Ευαλωτότητα.

Το μεγαλύτερο υπαρξιακό μάθημα της πανδημίας είναι η φυσική και οικονομική μας ευαλωτότητα, η τρωτότητα της βιολογικής ζωής και της οικονομικής επιβίωσης. Είμαστε όλοι ευάλωτοι, δεν είμαστε άτρωτοι, αθάνατοι. Για τριάντα χρόνια, με μια μικρή παρένθεση μεταξύ 2015 και 2019, μας σέρβιραν μια δίαιτα αχαλίνωτου ατομικισμού. Μας είπαν ξανά και ξανά πως είμαστε άνισοι, η φύση μας είναι να ανταγωνιζόμαστε, η κοινωνία είναι ένας «πόλεμος των πάντων κατά πάντων».

Μας είπαν ότι μόνο η προσωπική επιτυχία έχει σημασία, ότι οι άλλοι είναι είτε εμπόδια είτε όργανα στα σχέδιά μας. Αλλά τώρα μάθαμε ότι ένας αόρατος μικροοργανισμός μπορεί να διαλύσει την υπερφίαλη εμπιστοσύνη, να καταποντίσει τον έωλο ναρκισσισμό. Η ρητορική της «ατομικής ευθύνης» και της καταγγελίας όσων δεν συμμορφώνονται με την κοινωνική αποστασιοποίηση επικεντρώνει την ενοχή και καταγγελία στο άτομο που παρουσιάστηκε ως το κέντρο της κοινωνικής συμβίωσης.

Η νομική και ηθική ευθύνη, αποτέλεσμα της ατομοκεντρικής άποψης για τη ζωή, οδηγεί στην καταδίκη ορισμένων ατόμων και απαλλάσσει την κυβέρνηση από την εξέταση της δικής της αδιαφορίας -ακόμη και εχθρότητας επιφανών μελών της- προς τα κοινά αγαθά και το δημόσιο σύστημα Υγείας.

Τα δημόσια αγαθά και το κράτος

Όλοι αγαπάμε την ατομική ελευθερία, αλλά την εγκαταλείψαμε προσωρινά για να μειώσουμε τις καταστροφικές συνέπειες της πανδημίας. Ο περιορισμός της ελευθερίας, των δικαιωμάτων και της δημοκρατίας δεν αρκεί για να λυθεί η κρίση. Είναι αναγκαίος γιατί βοηθάει στη μείωση της διάδοσης του ιού για να μπορέσει να αντέξει το Εθνικό Σύστημα Υγείας.

Η φυσική αποστασιοποίηση αποσκοπεί στην προστασία του κοινωνικού αγαθού, η ατομική συμπεριφορά είναι απαραίτητη για την προστασία της κοινωνίας. Η κοινωνική συμμόρφωση με τα μέτρα έδειξε την αναγνώριση της σημασίας της κρατικής παρέμβασης ενάντια στη μόνιμη υποτίμησή της. Οι δεξιοί έλεγαν, την προηγούμενη περίοδο, στους γιατρούς, τους νοσοκόμους, τους άλλους επαγγελματίες Υγείας να περιφρονήσουν το δημόσιο σύστημα, να μην στελεχώσουν τις πρωτοβάθμιες δομές, να μείνουν στα ιδιωτικά τους ιατρεία. Τώρα έγιναν ήρωες - για όσο κρατήσει η πανδημία;

Η προτεραιότητα του κοινωνικού και συλλογικού στοιχείου φαίνεται παντού. Οι δημόσιοι υπάλληλοι -μόνιμα στόχος επιθέσεων και υποτίμησης ως τεμπέληδες, χαρτογιακάδες, ανίκανοι- σήμερα κρατάνε τις βασικές υπηρεσίες επιβίωσης, καλύπτουν τις ανάγκες των πολιτών και δίνουν στους απολυμένους τα κυβερνητικά ψίχουλα.

Μόνο η συλλογική δράση, τα δημόσια αγαθά, η αλληλεγγύη και η προσφορά των ταπεινών της κοινωνίας μάς προστάτευσαν. Η συλλογική δράση, η δυναμική της κοινωνίας ενσωματώνεται στο δημόσιο σύστημα Υγείας και Πρόνοιας, στις δημόσιες υπηρεσίες και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Η νέα κοινωνία πρέπει να οικοδομηθεί στις καλά χρηματοδοτούμενες, πλήρως στελεχωμένες και δημοκρατικά ελεγχόμενες δημόσιες υπηρεσίες και τα δημόσια αγαθά χωρίς τα οποία καμιά ιδιωτική πρωτοβουλία δεν μπορεί να επιβιώσει.

Αλληλεγγύη

Η πανδημία μάς θύμισε τη σημασία της. Η φυσική απόσταση που κρατάμε για να προφυλάξουμε τους άλλους και να προστατεύσουμε τους πιο ευάλωτους αποτελεί την καλύτερη έκφραση της κοινωνικής συνεργασίας και της έγνοιας για τον άλλο. Ο Μπόρις Τζόνσον τρόλαρε τη Θάτσερ λέγοντας ότι υπάρχει κοινωνία. Τα δίκτυα αλληλεγγύης και μέριμνας στις γειτονιές και τις πόλεις βοηθούν τους άρρωστους, τους ευπαθείς, τους άπορους, τους πρόσφυγες.

Η κρίση μάς έμαθε ότι πολλοί συμπολίτες μας -οι απολυμένοι, οι άνεργοι, οι φτωχοί, το πρεκαριάτο, τα παιδιά, τα άτομα με ειδικές ανάγκες- δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν μια απροσδόκητη καταστροφή. Η νέα μας κοινωνία πρέπει να εξαλείψει την υγειονομική και οικονομική ανασφάλεια της χαμηλής αμοιβής, της επισφαλούς εργασίας, της ανεργίας. Η αλληλεγγύη αποτελεί το μεγάλο συλλογικό μας όπλο και ασφάλιση ενάντια στην ανθρώπινη ευαλωτότητα.

Οι ανισότητες σκοτώνουν

Σ’ αυτή την κρίση μάθαμε ποιες είναι οι δουλειές χωρίς τις οποίες μια πόλη δεν μπορεί λειτουργήσει. Μάθαμε ποιοι είναι όλοι εκείνοι οι αόρατοι εργαζόμενοι, οι «βασικοί εργαζόμενοι» όπως αποκαλούνται, χωρίς τους οποίους πολλοί από εμάς τους υπόλοιπους δεν θα μπορούσαμε να επιβιώσουμε.

Προσέξαμε για πρώτη φορά τόσο έντονα όλους εκείνους και εκείνες που δεν μπορούν να δουλέψουν από το σπίτι και που πρέπει να πάνε κάθε μέρα στη δουλειά τους, συχνά χωρίς προστατευτικά μέσα: υπάλληλοι σουπερμάρκετ, όλοι/ες που παράγουν, μαζεύουν και μεταφέρουν τα τρόφιμα, καθαριστές, «σκουπιδιάρηδες», ντελιβεράδες, ταχυδρόμοι, χειρώνακτες, υγειονομικό προσωπικό. Όλους εκείνους και όλες εκείνες που εκπροσωπούν τη συλλογική δράση που μας σώζει και που είχαν υποτιμηθεί στο όνομα του κέρδους λαμβάνοντας πολύ χαμηλούς μισθούς.

Όπως προειδοποιεί ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας, σχεδόν το μισό του παγκόσμιου εργατικού δυναμικού -1,6 δισεκατομμύρια- βρίσκονται αυτή τη στιγμή σε «άμεσο κίνδυνο να χάσουν τα προς το ζην». Περίπου 2 δισ. δουλεύουν στην άτυπη οικονομία, συχνά με βραχυπρόθεσμες συμβάσεις ή αυτο-απασχόληση, χωρίς ασφάλιση. Οι μισθοί τους κατέρρευσαν κατά 60% τον πρώτο μήνα της κρίσης. Και, όπως ξέρουμε, η φτώχεια χτυπάει και την Υγεία.

Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, η Ελλάδα δαπανά 1.623 ευρώ κατά κεφαλή τον χρόνο για υγειονομική περίθαλψη, όταν ο μέσος όρος στην Ε.Ε. είναι 2.884 ευρώ. Τα νοικοκυριά πληρώνουν από το μειωμένο τους εισόδημα πάνω από το ένα τρίτο των εθνικών δαπανών για την Υγεία, ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην Ε.Ε. Στην αρχή της πανδημίας, η Ελλάδα είχε μόλις 560 μονάδες εντατικής θεραπείας ή 5,2 κρεβάτια ανά 100.000 άτομα, ενώ η Γερμανία είχε 29,2.

Ο ιός εκμεταλλεύεται τις ανισότητες. Στη Βρετανία οι φτωχότερες γειτονιές έχουν υπερδιπλάσια θύματα από τον κορωνοϊό σε σχέση με τις πλουσιότερες (55 προς 23 θάνατοι ανά 100.000). Το ίδιο ισχύει και στην Ελλάδα. Η αντιμετώπιση των ανισοτήτων δεν αποτελεί απλώς θέμα δικαιοσύνης. Είναι θέμα ζωής. Η Δεξιά δεν ενδιαφέρεται να συζητήσει για τις ανισότητες, ακόμη περισσότερο να τις αντιμετωπίσει. Πρέπει να δεσμευτούμε ότι η κοινωνία μετά την κρίση θα ανατρέψει αυτή την αντεστραμμένη άποψη για την κοινωνική προσφορά.

Η πάλη των ιδεών

Όταν τελειώσει μια μεγάλη κρίση, οι λύσεις που θα υιοθετηθούν εξαρτώνται από τις ιδέες που κυκλοφορούν και επικρατούν στον δημόσιο διάλογο, έλεγε ο Μίλτον Φρίντμαν. Το έκανε πράξη δημιουργώντας το ακαδημαϊκό και πολιτικό περιβάλλον για την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού τη δεκαετία του '80. Όταν ο νεοφιλελευθερισμός καταστράφηκε, το 2008, το θεωρητικό οπλοστάσιο της Αριστεράς ήταν δυστυχώς μισο-άδειο, ο επιμέρους προγραμματισμός σχεδόν ανύπαρκτος. Το φάντασμα του Φρίντμαν ξαναγύρισε πιο επιθετικό.

Σήμερα η κατάσταση είναι διαφορετική. Πολλοί θυμήθηκαν τα σημαντικά για τη ζωή και την κοινωνία, όλοι τα έμαθαν. Η εκτεταμένη αλλά προσωρινή κατάσταση έκτακτης ανάγκης που ζούμε άλλαξε πολλά από αυτά που πιστεύαμε και περισσότερα από αυτά που κάναμε. Δεν το πέτυχε η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ ούτε η ακαδημαϊκή Αριστερά, αλλά ο κορoνοϊός.

Μόνο αν ένα μεγάλο μέρος του λαού και των κοινωνικών δυνάμεων αποδεχτούν τη σημασία των αριστερών αξιών και ενός προγράμματος που τις υλοποιεί, μπορεί μια εναλλακτική ιδεολογία να αποκτήσει ηγεμονία. Γι’ αυτό ο Μητσοτάκης έγινε «σοσιαλιστής». Για να ηγεμονεύσει και να ουδετεροποιήσει αξίες και πολιτικές που δεν του ανήκουν, αλλά απέκτησαν μεγάλη αποδοχή.

Αν τις εκμεταλλευτεί η Αριστερά, θα αλλάξει το πολιτικό τοπίο. Παραφράζοντας τον Βάλτερ Μπένγιαμιν στις "Θέσεις για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας" μπορούμε να πούμε ότι «στόχος μας είναι, βγαίνοντας από την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, να πετύχουμε την πραγματική και μόνιμη επικράτηση των αξιών που εφαρμόστηκαν».

Η μάχη των ιδεών θα προετοιμάσει τις λύσεις που θα υιοθετηθούν όταν φτάσει η στιγμή. Δεν αρκεί η απαραίτητη αντιπολιτευτική ρητορική ούτε μόνο η επιβαλλόμενη απάντηση στα ανεπαρκή οικονομικά μέτρα της κυβέρνησης. Η αξιακή επανατοποθέτηση ανοίγει τη δυνατότητα μιας συνολικής κοινωνικής αναδιάρθρωσης. Πρέπει να φανταστούμε και να σχεδιάσουμε ένα νέο σύστημα, βασισμένο στην κοινωνική δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη, την ισότητα, την προστασία του πλανήτη.

Θα τιμήσουμε τις θυσίες του παρόντος και θα εξασφαλίσουμε το μέλλον αν αγωνιστούμε για μια νέα κοινωνία που θα βασίζεται στην υποστήριξη των δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών, στη συμμετοχική δημοκρατία και οικονομία, στην εμπιστοσύνη στους πολίτες και τις συλλογικότητες, σε μέσα ενημέρωσης που λένε την αλήθεια στην εξουσία. Πρέπει να ετοιμαζόμαστε λοιπόν για να κάνουμε τις προσωρινές αξιακές αποδοχές μόνιμες πολιτικές. Έχουμε μια μεγάλη ευκαιρία, ας μην την αφήσουμε να χαθεί μένοντας επικεντρωμένοι σε μικροπολιτικούς εγωισμούς ή φανατικές ιδεοληψίες. Πρέπει να σχεδιάσουμε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο και να συνεργαστούμε με όλες τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που λένε «ποτέ ξανά».

Ποτέ ξανά

Πόσες φορές δεν έχουμε πει αυτή τη φράση μετά το τέλος μιας καταστροφικής επίθεσης στη ζωή, τα βασικά αγαθά, τις αξίες μας; Ποτέ ξανά φασισμός, ποτέ ξανά πόλεμος, ποτέ ξανά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Το "ποτέ ξανά" ακούγεται και σήμερα. Η πίστη ότι «δεν πρέπει να επιστρέψουμε στην κατάσταση πριν την πανδημία» είναι διάχυτη στις ευρωπαϊκές κοινωνίες.

Όπως σταδιακά βγαίνουμε από τα περιοριστικά μέτρα, έχουμε την ευκαιρία να κάνουμε το «ποτέ ξανά» πραγματικότητα. Να πούμε ποτέ ξανά στη λιτότητα που αφήνει τους ανθρώπους έκθετους στον βιολογικό και οικονομικό θάνατο. Ποτέ ξανά υποβάθμιση ή υποχρηματοδότηση του κοινωνικού κράτους και των κοινωνικών υπηρεσιών. Ποτέ ξανά νεοφιλελευθερισμός. Σήμερα αυτά που λέγαμε πάντα τα ακούει ο κόσμος.