Αγία Σοφία: «Να παραμείνει ανοιχτή για όλους», ζητά η Γαλλία

Το υπουργείο Εξωτερικών της Γαλλίας ζήτησε την Πέμπτη 2 Ιουλίου 2020 να παραμείνει «ανοιχτή για όλους» η Αγία Σοφία, λίγες ώρες αφότου το Συμβούλιο της Επικρατείας της Τουρκίας εξέτασε το αίτημα να μετατραπεί το μουσείο σε τζαμί. «Ένα σύμβολο ανεξιθρησκίας και πολυπολιτισμικότητας, ο χώρος αυτός πρέπει να παραμείνει ανοιχτός για όλους», ανέφερε ένας εκπρόσωπος του υπουργείου. Η Αγία Σοφία έχει ανακηρυχθεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO και σήμερα είναι ένα από τα μνημεία με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα στην Τουρκία.

Υπενθυμίζεται ότι την Πέμπτη, σε χρόνο ρεκόρ ολοκληρώθηκε η συνεδρίαση του τουρκικού δικαστηρίου για τη μετατροπή ή όχι της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη σε Τέμενος από μουσείο. Συγκεκριμένα η συνεδρίαση διήρκησε μόλις 17 λεπτά, ενώ η απόφαση αναμένεται να βγει σε 15 μέρες. Ωστόσο, όπως μεταδίδει η «Γενί Σαφάκ» το Δικαστήριο απεφάνθη ότι το διάταγμα του 1934 με το οποίο μετετράπη η Αγία Σοφία σε μουσείο ήταν σύννομο. Βεβαίως, στην απόφασή του σπεύδει να επισημάνει ότι για την αλλαγή του μουσειακού καθεστώτος αρκεί ένα νέο προεδρικό διάταγμα γεγονός που σημαίνει ότι το δικαστήριο «πετάει το μπαλάκι» στον Ταγίπ Ερντογάν για να λάβει την τελική απόφαση, όπως δηλαδή ήταν και το αναμενόμενο.

Όπως, ήδη έχουμε γράψει, η απόφαση προβλέπονταν να είναι κομμένη και ραμμένη στα μέτρα του Τούρκου προέδρου ο οποίος θέλει να εκμεταλλευτεί την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί παντοιοτρόπως,  αφενός στο εσωτερικό ενισχύοντας το προφίλ του μεγάλου ηγέτη που επιχειρεί να τα βάλει με τους μεγάλους και κυρίως με το σύνολο του χριστιανικού κόσμο, αφετέρου ως διαπραγματευτικό όπλο στα παζάρια που κάνει ο Ταγίπ Ερντογάν προωθώντας το πλήθος των μαξιμαλιστικών του απαιτήσεων. Ως εκ τούτου δεν αποκλείεται το θέμα να συνεχίσει να μας απασχολεί για καιρό χωρίς να καταλήγει σε κάποια οριστική έκβαση, αν και δεν αποκλείεται ποτέ η επιλογή του αιφνιδιασμού εκ μέρους του Ερντογάν, ο οποίος όμως συνηθίζει τέτοιες πρακτικές πριν από εκλογές ή δημοψηφίσματα.

Πρόσφατη δημοσκόπηση, που διενεργήθηκε για λογαριασμό της φιλοκυβερνητικής εφημερίδας Yeni Safak, ήθελε το 97,7% των ψηφοφόρων των κομμάτων του κυβερνητικού συνασπισμού και το 79,4% του συνόλου των ερωτηθέντων να τάσσονται υπέρ της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τζαμί.

Η Αγία Σοφία παραμένει διαχρονικά το πιο εμβληματικό μνημείο της Πόλης και σαφώς ένα κέντρο παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Ήδη είχε σταματήσει να λειτουργεί ως τζαμί από το 1931 και μάλιστα με άδεια του Κεμάλ Ατατούρκ το αμερικανικό Βυζαντινό Ινστιτούτο είχε ξεκινήσεις εργασίας αποκάλυψης και συντήρησης των αγιογραφιών της. Τελικά στις 24 Γενάρη του 1935 μετατράπηκε σε Μουσείο.

DW: Αυτός είναι ο λόγος που ο Ερντογάν θέλει να κάνει τζαμί την Αγιά Σοφιά

Παρέμβαση Πομπέο

Παρέμβαση για το θέμα της Αγίας Σοφίας έκανε  χθες ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών, Μάικ Πομπέο,καλώντας την τουρκική κυβέρνηση να διατηρήσει το υπάρχον καθεστώς του μνημείου παγκόσμιας κληρονομιάς και να μην τη μετατρέψει σε μουσουλμανικό τέμενος. «Προτρέπουμε την κυβέρνηση της Τουρκίας να συνεχίσει να διατηρεί την Αγία Σοφία ως μουσείο, ως παράδειγμα της δέσμευσής της να σέβεται τις θρησκευτικές παραδόσεις και τη διαφορετική ιστορία που συνέβαλε στην Τουρκική Δημοκρατία και να διασφαλίσει ότι παραμένει προσβάσιμη σε όλους», αναφέρεται στη σχετική ανακοίνωση.

Τονίζεται ότι «αυτό το εξαιρετικό μνημείο αποτελεί μαρτυρία της θρησκευτική έκφρασης και της καλλιτεχνικής και τεχνική ιδιοφυΐας, που αντικατοπτρίζεται στην πλούσια και περίπλοκη ιστορία της 1.500 χρόνων. Επιπλέον, το καθεστώς του μνημείου ως μουσείου έχει επιτρέψει σε άτομα από όλο τον κόσμο να έχουν πρόσβαση σε αυτό και να προβληματιστούν σχετικά με αυτό το υπέροχο επίτευγμα.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιμετωπίζουν μια τυχόν αλλαγή στο καθεστώς της Αγίας Σοφίας ως υπονόμευση της κληρονομιάς αυτού του εξαιρετικού κτίσματος και της αξεπέραστης ικανότητάς του – που είναι τόσο σπάνια στον σύγχρονο κόσμο- να υπηρετεί την ανθρωπότητα ως μια τόσο αναγκαία γέφυρα μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών παραδόσεων και πολιτισμών. Επιδίωξή μας είναι να συνεχίσουμε να εργαζόμαστε με την τουρκική κυβέρνηση σε μια ευρεία γκάμα θεμάτων αμοιβαίου ενδιαφέροντος, μεταξύ των οποίων και η διατήρηση θρησκευτικών και πολιτιστικών μνημείων».  Ο Αμερικανός  πρέσβης, αρμόδιος για τις διεθνείς θρησκευτικές ελευθερίες, Σαμ Μπράουνμπακ, σε   ανάρτησή του στο Twitter    έχει τονίσει  την τεράστια πνευματική και πολιτιστική σημασία που έχει η Αγία Σοφία για δισεκατομμύρια πιστούς διαφορετικών θρησκειών σε όλο τον κόσμο.

Απάντηση Άγκυρας σε Πομπέο: Ιδιοκτησία της Τουρκίας η Αγία Σοφία

Την έκπληξή της εξέφρασε η Άγκυρα για τις αναφορές του υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ Μάικ Πομπέο, σε ό,τι αφορά το καθεστώς της Αγίας Σοφίας.

Σε δήλωσή του, ο εκπρόσωπος του υπουργείου Εξωτερικών της Τουρκίας Χαμί Ακσόι δήλωσε ότι η κυβέρνηση της χώρας έχει λάβει μέτρα για να προστατεύσει τη θρησκευτική ελευθερία και την ελευθερία των πεποιθήσεων, σημειώνοντας πως οι ελευθερίες αυτές είναι εγγυημένες από το τουρκικό σύνταγμα και τους νόμους, για όλους τους πολίτες χωρίς καμία διάκριση.

Ο κ. Ακσόι επανέλαβε την πάγια θέση πως η Αγία Σοφία είναι ιδιοκτησία της Τουρκίας, όπως όλα τα πολιτιστικά περιουσιακά στοιχεία που βρίσκονται στη χώρα, κάνοντας λόγο για εσωτερικό ζήτημα, στο πλαίσιο των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Άγκυρας.

Κάθε είδους κίνηση επίδειξης ισχύος σχετικά με την Αγία Σοφία είναι επίσης ένα ζήτημα που αφορά τις εσωτερικές μας υποθέσεις στο πλαίσιο πάντα των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Τουρκίας.

Φυσικά όλοι είναι ελεύθεροι να εκφράσουν τη γνώμη τους. Ωστόσο, δεν είναι αποδεκτό το να μιλά κανείς για κυριαρχικά δικαιώματα χρησιμοποιώντας μια γλώσσα “προειδοποιήσεων και επιβολής”» σημειώνεται χαρακτηριστικά στην ανακοίνωση του τουρκικού ΥΠΕΞ.

Μήνυμα Βαρθολομαίου για Αγία Σοφία

Μήνυμα έστειλε ο Οικουμενικός Πατριάρχης. Βαρθολομαίος, τονίζοντας ότι μία τέτοια απόφαση «θα στρέψει εκατομμύρια χριστιανούς σε όλο τον κόσμο εναντίον του Ισλάμ». Ο Οικουμενικός Πατριάρχης, κατά τη Θεία Λειτουργία στον Ιερό Ναό Αγίων Αποστόλων στο Φερέκιοϊ, είπε ότι «η Αγία Σοφία ανήκει στην ανθρωπότητα».

Ανέφερε ότι «το έτος 2016 αποστείλαμε Γράμμα εις τον τότε Διευθυντή Θρησκευτικών Υποθέσεων και εκφράσαμε την ανησυχία μας για την αλλαγή του καθεστώτος της Αγίας Σοφίας. Δεν θα πρέπει αυτός ο Ναός να γίνει αιτία συγκρούσεων μεταξύ των δύο λαών. Δεν ανήκει μόνο σε αυτόν που κατέχει το μνημείο, αλλά και σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Και ο τουρκικός λαός έχει την ευθύνη της ανάδειξης αυτής της οικουμενικότητας του μνημείου».

Και πρόσθεσε: «Η Αγία Σοφία ως μουσείο αποτελεί τόπο και σύμβολο συναντήσεως, αλληλεγγύης και αλληλοκατανοήσεως Χριστιανισμού και Ισλάμ. Η τυχόν μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τέμενος θα στρέψει εκατομμύρια χριστιανών σε όλο τον κόσμο εναντίον του Ισλάμ. Το ζητούμενο, όμως, είναι η ενότητα».

Ανοιχτή επιστολή από μελετητές και ακαδημαϊκούς

Ανοιχτή επιστολή σχετικά με το καθεστώς της Αγίας Σοφίας, αποστέλλουν δεκάδες ακαδημαϊκοί και μελετητές της τέχνης από όλο τον κόσμο, ζητώντας, μεταξύ άλλων, «ένα ιστορικό κειμήλιο τόσο πολύτιμο να μην καταλήξει εργαλείο σε παιχνίδια εξωτερικής πολιτικής».

Όπως τονίζεται αναλυτικά:

«Στις 2 Ιουλίου το Συμβούλιο της Επικρατείας της Τουρκίας θα ανακοινώσει την απόφασή του σχετικά με το καθεστώς της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης. Εν αναμονή των εξελίξεων, πολλές επιστημονικές οργανώσεις έχουν ήδη εκδηλώσει την ανησυχία τους. Οι υπογράφοντες, μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας και μελετητές της τέχνης και του πολιτισμού του Βυζαντίου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έχουμε στόχο όχι την διαμαρτυρία για αποφάσεις που δεν έχουν ακόμα ληφθεί, αλλά την έκφραση της ανησυχίας μας με βάση τα όσα ήδη γνωρίζουμε για το θέμα.

Κατά τη γνώμη μας, το επίδικο σήμερα δεν είναι το αν η Αγία Σοφία πρέπει να είναι μουσείο ή τζαμί, αλλά το ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος, για να προστατεύσουμε το μνημείο. Με άλλα λόγια, είναι αναγκαία η διάκριση ανάμεσα στη λειτουργία του χώρου και την επιμέλειά του. Αυτό που μας ανησυχεί είναι ότι η συνεχιζόμενη διαμάχη δυσκολεύει την εκπόνηση μιας νέας στρατηγικής διαχείρισης του μνημείου που να στέκεται στο ύψος των προκλήσεων που εκείνο αντιμετωπίζει σήμερα: τη συντήρηση των δομικών του στοιχείων, τη διατήρηση του διακόσμου του σε δημόσια έκθεση, την υπεύθυνη διαχείριση του όγκου των τουριστών που το επισκέπτονται και την προστασία του από τους σεισμούς.

Από το 1453 έως το 1934, την περίοδο που η Αγία Σοφία λειτουργούσε ως τζαμί, υπεύθυνο για τη λειτουργία της ήταν το οικείο ευαγές ίδρυμα (βακούφι). Με την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923, τη διαχείριση αυτών των ιδρυμάτων ανέλαβε μια νέα κυβερνητική υπηρεσία, η Γενική Διεύθυνση Βακουφίων. Η Αγία Σοφία συνέχισε να λειτουργεί ως χώρος λατρείας μέχρι το 1931, όταν οι συντηρητές άρχισαν να αποκαλύπτουν τον ψηφιδωτό διάκοσμο στο εσωτερικό της. Το 1934, ως απάντηση στην τεράστια επιτυχία των έργων συντήρησης, το υπουργικό συμβούλιο αποφάσισε να μεταφέρει το μνημείο από τη Γενική Διεύθυνση Βακουφίων στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Παιδείας.

Η αλλαγή στο φορέα διαχείρισης του μνημείου συνέπεσε με τη μεταβολή στο καθεστώς λειτουργίας του, καθώς η Αγία Σοφία έπαψε να αποτελεί χώρο λατρείας. Σήμερα το κτίριο ανήκει στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, το οποίο διαδέχτηκε το Υπουργείο Παιδείας στον ρόλο αυτό. Παράλληλα τα τελευταία χρόνια η χρήση του χώρου έχει διευρυνθεί, ώστε να επιτρέπει και πάλι την έκφραση της ισλαμικής πίστης. Το 1991 ένα από τα κτίρια του συμπλέγματος της Αγίας Σοφίας άρχισε να λειτουργεί ως χώρος προσευχής. Από το 2016 και μετά η Αγία Σοφία διαθέτει το δικό της ιμάμη, από το μιναρέ της αντηχεί το κάλεσμα στην προσευχή.

Επιπλέον κάθε χρόνο, στην εορτή της Νύχτας του Θεσπίσματος (λαϊλάτ αλ-καντρ), το κτίριο φιλοξενεί την ανάγνωση του Κορανίου και οι πιστοί είναι ελεύθεροι να προσευχηθούν στο εσωτερικό του.

Υπό μία έννοια, λοιπόν, η Αγία Σοφία ήδη λειτουργεί συγχρόνως ως μουσείο και ως τζαμί. Η διεύρυνση του θρησκευτικού χαρακτήρα της Αγίας Σοφίας δεν έχει προκαλέσει ζημιές στο κτίριο ή στον ψηφιδωτό του διάκοσμο. Το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού παραμένει ένας ευσυνείδητος διαχειριστής του μνημείου.

Ωστόσο, στην Τουρκία ακούγονται εδώ και καιρό φωνές που υποστηρίζουν ότι η απόδοση της Αγίας Σοφίας στο υπουργείο ήταν παράνομη. Ισχυρίζονται ότι το υπουργικό συμβούλιο δεν είχε το δικαίωμα να «εκκοσμικεύσει» το μνημείο το 1934, καθώς το νομικό καθεστώς των βακουφιών είναι αμετάβλητο και ορίζεται στο διηνεκές. Για αυτούς, ο νόμιμος φορέας διαχείρισης της Αγίας Σοφίας είναι η Γενική Διεύθυνση Βακουφίων.

Στην Τουρκία, κατά τα τελευταία χρόνια πολλά άλλα βυζαντινά μνημεία έχουν περάσει στη δικαιοδοσία της Γενικής Διεύθυνσης και έχουν μετατραπεί σε χώρους ισλαμικής λατρείας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας, το νομικό καθεστώς της οποίας αποτελεί αντικείμενο αντιπαράθεσης από το 2013. Μια απόπειρα να ανοίξει ο χώρος στην ισλαμική λατρεία συνοδεύτηκε από την κατασκευή περίπλοκων καλυμμάτων που έκρυβαν τα βυζαντινά ψηφιδωτά. Ένα δεύτερο παράδειγμα, λιγότερο γνωστό, είναι η Αγία Σοφία της Βιζύης, τη μετατροπή της οποίας σε τζαμί το 2006 ακολούθησαν εργασίες συντήρησης υπό της εποπτεία της Γενικής Διεύθυνσης Βακουφίων, που προκάλεσαν σοβαρές ζημιές στο κτίριο.

Αυτό λοιπόν που μας κάνει να ανησυχούμε είναι το ενδεχόμενο η μέχρι τώρα λεκτική αντιπαράθεση να οδηγήσει σε αντίστοιχα ανεύθυνες επεμβάσεις στην Αγία Σοφία, με αποτέλεσμα τη φθορά ιστορικών και αρχαιολογικών στοιχείων και την απόκρυψη των έργων τέχνης στο εσωτερικό της.

Ενα μνημείο τόσο όμορφο, ένα ιστορικό κειμήλιο τόσο πολύτιμο όσο η Αγία Σοφία δεν πρέπει να καταλήξει εργαλείο σε παιχνίδια εξωτερικής πολιτικής. Στους αιώνες της ύπαρξής της, η Αγία Σοφία προστατεύτηκε από τη φθορά του χρόνου χάρη στο έργο των Βυζαντινών, Οθωμανών και Τούρκων διαχειριστών της, που κράτησαν ζωντανή τη σημασία του μνημείου όχι μόνο για τους εαυτούς τους αλλά και για τις επόμενες γενιές. Ως μελετητές της τέχνης και του πολιτισμού του Βυζαντίου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θεωρούμε εξαιρετικά σημαντικό η τουρκική κυβέρνηση να συνεχίσει αυτήν την παράδοση της ευσυνείδητης διαχείρισης».