Φραγκίσκος: Ένας Πάπας της ταπεινότητας, της σύγκρουσης και των αλλαγών που δεν έφερε

Ο Πάπας Φραγκίσκος, γεννημένος ως Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο το 1936 στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής, υπήρξε μια από τις πιο αμφιλεγόμενες αλλά και μεταρρυθμιστικές μορφές στην ιστορία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας τον 21ο αιώνα. Ανέβηκε στον παπικό θρόνο το 2013 ως ο πρώτος Ιησουίτης και ο πρώτος Πάπας από τη Λατινική Αμερική, σηματοδοτώντας μια εποχή αλλαγής, διαλόγου και αναταράξεων τόσο εντός του Βατικανού όσο και στη διεθνή σκηνή.

Υπήρξε μια χαρισματική προσωπικότητα με έντονο προοδευτικό λόγο και έμφυτη επικοινωνιακή τακτική. Για αυτό ο Φραγκίσκος προκάλεσε τον θαυμασμό, αλλά και σφοδρές αντιδράσεις, τόσο από το συντηρητικό ιερατείο όσο και από τις πολιτικές και οικονομικές ελίτ του κόσμου. Η παποσύνη του χαρακτηρίστηκε από αγώνες για τη φτώχεια και την κοινωνική δικαιοσύνη, συγκρούσεις με τον Ντόναλντ Τραμπ και άλλους κοσμικούς ηγέτες, προσπάθειες για διαθρησκειακό και διαχριστιανικό διάλογο, αμφιλεγόμενες παρεμβάσεις στο προσφυγικό και μια ιδιαίτερη στάση απέναντι στους ομοφυλόφιλους, που προκάλεσε αντιδράσεις από όλες τις πλευρές του ιδεολογικού φάσματος.

Ωστόσο, η θητεία του στιγματίστηκε και από τις σκιές των σκανδάλων σεξουαλικής κακοποίησης στην Καθολική Εκκλησία, τα οποία προσπάθησε να αντιμετωπίσει, αλλά συχνά κατηγορήθηκε ότι απέκρυψε ή διαχειρίστηκε με ημίμετρα. Παρά τις προθέσεις του, οι θεσμικές αντιστάσεις εντός του Βατικανού και η βαθιά ριζωμένη κουλτούρα συγκάλυψης απέτρεψαν ουσιαστικές τομές, αφήνοντας πίσω μια κληρονομιά που προκαλεί διχασμό ως προς την πραγματική της επίδραση.

Η αντιπαράθεση με το Βατικανό και η μάχη για τις μεταρρυθμίσεις

Από τις πρώτες κιόλας μέρες του στο Βατικανό, ο Φραγκίσκος επιδίωξε να διαφοροποιηθεί από τους προκατόχους του. Απέρριψε τα πολυτελή διαμερίσματα του Αποστολικού Παλατιού και προτίμησε να διαμένει στον ξενώνα Santa Marta.

Συνέχισε να φορά τον απλό και φθηνό ασημένιο επιστήθιο σταυρό αντί για κάποιον πολυτελή χρυσοποίκιλτο. Αποκήρυξε τα ακριβά ρούχα, ραμμένα ειδικά για αυτόν, και τα κόκκινα δερμάτινα παπούτσι που συνήθιζαν να φορούν οι προκάτοχοί του. Αντιθέτως φορούσε απλά άμφια και να κυκλοφορούσε με ένα ταπεινό Fiat αντί για τη θωρακισμένη λιμουζίνα του Πάπα. Αυτή η εικόνα ενός «Πάπα του λαού» του χάρισε λαϊκή αποδοχή, αλλά προκάλεσε τη δυσφορία του συντηρητικού κατεστημένου του Βατικανού. Μάλιστα, με κακεντρέχεια αρκετοί μέσα αλλά και έξω από το Βατικανό υποστήριζαν ότι αυτές οι κινήσεις ήταν επικοινωνιακά «πυροτεχνήματα» για να ενισχύσουν το εναλλακτικό του προφίλ. 

Μάχη για το «ιερό παγκάρι»

Οι προσπάθειές του να φέρει διαφάνεια στα οικονομικά του Βατικανού βρήκαν ισχυρές αντιστάσεις. Αν και προσπάθησε να καθαρίσει την Τράπεζα του Βατικανού από διαφθορά και ξέπλυμα χρημάτων, πολλά από τα σχέδιά του ναυάγησαν, καθώς πολυάριθμοι Καρδινάλιοι και υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι έβαλαν εμπόδια στις αλλαγές. Ο Φραγκίσκος θέλησε επίσης να μεταρρυθμίσει τη Ρωμαϊκή Κουρία, τον διοικητικό μηχανισμό της Καθολικής Εκκλησίας, όμως πολλές από τις τομές που εξήγγειλε είτε καθυστέρησαν είτε έμειναν ημιτελείς.

Ένα από τα μεγαλύτερα πλήγματα που δέχθηκε ήταν η εσωτερική αντίσταση στη διαχείριση των σεξουαλικών σκανδάλων που συντάραξαν την Εκκλησία.

Ενώ ο Πάπας νοσηλευόταν αποκαλύφθηκε ότι ο Πάπας αντιμετώπιζε σθεναρή αντίσταση από ορισμένους από τους ίδιους τους καρδιναλίους του σχετικά με το πώς να καλύψει ένα διευρυνόμενο έλλειμμα στα οικονομικά του Βατικανού. Μάλιστα, ακούγεται ότι ο Πάπας αντιμετώπισε αντιδράσεις κατά των προτάσεών του για περικοπές στον προϋπολογισμό του Βατικανού από το εσωτερικό της Ρωμαϊκής Κουρίας.

Τρεις ημέρες πριν από τη νοσηλεία του, ο Πάπας Φραγκίσκος διέταξε τη δημιουργία μιας νέας υψηλόβαθμης επιτροπής για την ενθάρρυνση των δωρεών προς την έδρα της Καθολικής Εκκλησίας που αριθμεί 1,4 δισεκατομμύρια μέλη.

Σκάνδαλα σεξουαλικής κακοποίησης: Μεταρρυθμίσεις ή συγκάλυψη;

Η κάθαρση και η δικαιοσύνη ήταν οι δυο άξονες της καμπάνιας του για να προωθήσει την εκλογή του. Μάλιστα, πριν ακόμα το κονκλάβιο του 2013 επέκρινε τον προκάτοχό του ότι δεν είχε το σθένος να οδηγήσει ενώπιον της δικαιοσύνης τους επίορκους καθολικούς ιερωμένους που κατηγορούνταν για σεξουαλικά σκάνδαλα. Τα σκάνδαλα παιδεραστίας από καθολικούς ιερείς επισκίασαν τη θητεία του Φραγκίσκου. Παρότι κληρονόμησε μια κρίση που ξεκίνησε δεκαετίες πριν, ο ίδιος υποσχέθηκε να αποδώσει δικαιοσύνη και να προστατεύσει τα θύματα.

Το 2019, διοργάνωσε παγκόσμια σύνοδο στο Βατικανό για το θέμα, αναγνωρίζοντας την «κουλτούρα συγκάλυψης» που επικρατούσε στους κόλπους της Εκκλησίας. Ωστόσο, οι ενέργειές του συχνά έμοιαζαν διστακτικές. Αν και ορισμένοι υψηλόβαθμοι ιερείς καθαιρέθηκαν, σε πολλές περιπτώσεις οι τιμωρίες ήταν επιφανειακές. Η καθυστερημένη του αντίδραση στις καταγγελίες για τον καρδινάλιο ΜακΚάρικ στις ΗΠΑ και άλλους αξιωματούχους προκάλεσε έντονη κριτική.

Αρκετοί τον κατηγόρησαν πως, ενώ ρητορικά καταδίκαζε την κακοποίηση, στην πράξη συνέχιζε να προστατεύει τον θεσμό και την ιεραρχία της Εκκλησίας από πλήρη διαλεύκανση των εγκλημάτων.

Η κοινωνική δικαιοσύνη και το προσφυγικό

Το υπόβαθρο της καταγωγής του Πάπα Φραγκίσκου, που γεννήθηκε στην Αργεντινή από ιταλικής καταγωγής μετανάστες γονείς διαμόρφωσε τις πεποιθήσεις τους σε σχέση με το προσφυγικό και τη μετανάστευση πριν ακόμα χειροτονηθεί. Ο Φραγκίσκος πιστός στις αρχές και τις αξίες του απέναντι στους ανθρώπους σε όλη του τη ζωή υπεράσπιζε τους πρόσφυγες, τους μετανάστες και τους διωκόμενους, ανεξάρτητα από την καταγωγή, τη θρησκεία και το φύλο. 

Ο Φραγκίσκος υπήρξε ένθερμος υπερασπιστής των φτωχών και των καταπιεσμένων. Ανέδειξε τις κοινωνικές ανισότητες, κατήγγειλε τον ανεξέλεγκτο καπιταλισμό και τάχθηκε ανοιχτά υπέρ της υποδοχής και ενσωμάτωσης προσφύγων και μεταναστών στις δυτικές κοινωνίες.

Μια από τις πρώτες του ενέργειες ως Πάπας ήταν να επισκεφθεί το νησί της Λαμπεντούζα στην κεντρική Μεσόγειο, καθώς η θαλάσσια περιοχή γύρω από αυτό είχε καταστεί ο υγρός τάφος για αμέτρητους πρόσφυγες και μετανάστες από την αφρικανική ήπειρο στην αναζήτησή τους για μια καλύτερη τύχη στην Ευρώπη. 

Το προσφυγικό-μεταναστευτικό ήταν ο λόγος του πρώτου του ταξιδιού στην Ελλάδα. Ένα χρόνο μετά την κορύφωση της κρίσης, τον Απρίλιο του 2016 ο Πάπας Φραγκίσκος, μαζί με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο και τον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο ανέπεμψαν κοινή δέηση για όσους πρόσφυγες και μετανάστες έχασαν τη ζωή τους στα νερά του Αιγαίου. 

Η επίσκεψή του στη Λέσβο το 2016 ήταν μια πράξη που συγκλόνισε την Ευρώπη, καθώς έδωσε ένα ηχηρό μήνυμα υπέρ της προστασίας των μεταναστών. Παρόλα αυτά, η στάση του αντιμετωπίστηκε με σκεπτικισμό από συντηρητικούς κύκλους, που θεώρησαν πως ενθαρρύνει μια «πολιτικοποιημένη» Εκκλησία.

Ομοφυλόφιλοι και Εκκλησία: Ένα βήμα μπροστά, δύο πίσω

Η φράση του «Ποιος είμαι εγώ για να κρίνω;» το 2013 σημάδεψε μια ιστορική αλλαγή στον τρόπο που η Καθολική Εκκλησία προσέγγιζε τους ομοφυλόφιλους πιστούς. Ωστόσο, η υποστήριξή του παρέμεινε αντιφατική.

Ενώ κάλεσε την Εκκλησία να είναι πιο δεκτική, δεν επέτρεψε τελετουργικές ευλογίες για ομόφυλα ζευγάρια και διατήρησε τη διδασκαλία της Εκκλησίας που θεωρεί τις ομόφυλες σχέσεις «αμαρτωλές». Η αμφιλεγόμενη αυτή στάση προκάλεσε αντιδράσεις τόσο από συντηρητικούς όσο και από προοδευτικούς κύκλους.

Αν και δεν άλλαξε τη διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας για το γάμο, ο Φραγκίσκος έφερε μια νέα, πιο συμπεριληπτική προσέγγιση απέναντι στα LGBTQ+ άτομα. Το περίφημο «Ποιος είμαι εγώ για να κρίνω;», που είπε το 2013, σηματοδότησε μια αλλαγή στον τρόπο που η Εκκλησία αντιμετωπίζει τους ομοφυλόφιλους πιστούς. Σταδιακά, εξέφρασε στήριξη για νομικές προστασίες στις ομόφυλες ενώσεις, αν και δεν προχώρησε σε θεμελιώδεις θεολογικές αλλαγές.

Η Σύγκρουση με τον Τραμπ και η Πολιτική Παρέμβαση

Ο Πάπας Φραγκίσκος ήρθε σε ανοιχτή ρήξη με τον Ντόναλντ Τραμπ, καταδικάζοντας τις πολιτικές του για τους μετανάστες και χαρακτηρίζοντας τον εθνικισμό «δηλητήριο». Δεν απέφυγε την πολιτική αντιπαράθεση. Η κριτική του στην αντιμεταναστευτική πολιτική των ΗΠΑ, το τείχος στα σύνορα με το Μεξικό και η καταδίκη του ακραίου εθνικισμού οδήγησαν σε ανοιχτές συγκρούσεις με τον Τραμπ, ο οποίος τον είχε χαρακτηρίσει «πολιτικό εργαλείο της αριστεράς». Ο Φραγκίσκος, από την πλευρά του, είχε δηλώσει πως «ένας άνθρωπος που σκέφτεται μόνο να χτίζει τείχη και όχι γέφυρες δεν είναι χριστιανός».

Το Βατικανό τον καιρό του Τραμπ υπήρξε ένα από τα λίγα ηθικά αναχώματα ενάντια στον ακροδεξιό λαϊκισμό. Ο Φραγκίσκος δεν φοβήθηκε να μιλήσει για τον ρατσισμό, την κλιματική κρίση και την κοινωνική αδικία, αναλαμβάνοντας έναν πιο πολιτικοποιημένο ρόλο.

Πρωτοφανής προσέγγιση με την Ορθοδοξία

Μέσα από τη θητεία του, ο Πάπας Φραγκίσκος έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στις διαθρησκειακές, αλλά και στις διορθόδοξες σχέσεις, επιδιώκοντας την προσέγγιση με την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία.

Ο Βαρθολομαίος με δική του πρωτοβουλία θέλησε να χαράξει ένα νέο μονοπάτι και για αυτό έγινε ο πρώτος Οικουμενικός Πατριάρχης που παρέστη σε ενθρόνιση Πάπα, τον Μάρτιου του 2013. Λίγους μήνες αργότερα, ο Πάπας Φραγκίσκος ανταπόδωσε την κίνηση και επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη και το Οικουμενικό Πατριαρχείο για τη θρονική εορτή του Αγίου Ανδρέα. 

Οι επαφές Βατικανού και Φαναρίου, καθολικών και ορθόδοξων ήταν μια συνήθεια τα πρώτα χρόνια της παποσύνης του Φραγκίσκου. Τον Μάιο του 2014 Βαρθολομαίος και Φραγκίσκος συναντήθηκαν στην Ιερουσαλήμ, για να τιμήσουν την επέτειο των 50 χρόνων από τον ασπασμό της αγάπης Παύλου Στ' και Αθηναγόρα που οδήγησε στην άρση των αναθεμάτων από το Σχίσμα του 1054 και πυροδότησε τον διαχριστιανικό διάλογο που συνεχίζεται ως σήμερα. 

Βαρθολομαίος και Φραγκίσκος συνέχισαν να υποστηρίζουν τον διάλογο προς την των πάντων ένωση. Ωστόσο, μια κίνηση του Φραγκίσκου προκάλεσε μια κάποια καχυποψία στους κόλπους της ορθόδοξης Εκκλησίας. Η συνάντησή του με τον Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλο το 2016 στην Κούβα θεωρήθηκε ως «πάσα» προς τη ρωσική Εκκλησία, καθώς το Πατριαρχείο της Μόσχας εκμεταλλεύτηκε την συνάντηση για να αμφισβητήσει ακόμα περισσότερο τον συντονιστικό ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στον διαχριστιανικό διάλογο και το διάλογο ανάμεσα στην καθολική και την ορθόδοξη Εκκλησία. 

Η Κληρονομιά του

Ο Πάπας Φραγκίσκος υπήρξε ένας εκκλησιαστικός ηγέτης γεμάτος αντιφάσεις, μεταρρυθμιστής αλλά και συμβιβαστικός. Άφησε ένα Βατικανό πιο ανοιχτό, αλλά όχι επαναστατημένο. Μια Εκκλησία που άλλαξε, αλλά όχι αρκετά. Ένας Ποντίφικας που δίχασε, αλλά δεν άφησε κανέναν αδιάφορο.