DNA, χρωμοσώματα, γονίδια. Τι σημαίνουν ακριβώς;

Με δεδομένο το ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον του μέσου ανθρώπου για τα ζητήματα της βιολογίας και της γενετικής, πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίες κάποιες διευκρινίσεις όσον αφορά τους όρους που όλοι μας πολύ εύκολα χρησιμοποιούμε σε καθημερινή βάση. Δεν πρόκειται για κάποιο λεξικό βιολογίας ή γενετικής αλλά για ένα εκλαϊκευτικό (ελπίζουμε όχι εκχυδαϊστικό) βοήθημα. Παρομοιάζοντας τους θεμέλιους λίθους της ζωής με γράμματα, λέξεις, σελίδες, τόμους και βιβλιοθήκες ίσως χάνουμε πολλά πράγματα όσον αφορά την επιστημονική ακρίβεια. Σκοπός μας είναι μόνο να δείξουμε, σχηματικά, τη σχέση μεταξύ τους. Δουλειά του δημοσιογράφου είναι να ενημερώνει και όχι να εκπαιδεύει, γι΄ αυτό κι επιλέχθηκαν μόνο 15 από τους πλέον χρησιμοποιούμενους όρους. Σε κάθε περίπτωση, η γνώμη ενός ειδήμονα είναι πάντα ευπρόσδεκτη όπως και η διόρθωση της ακρίβειας των κειμένων μας. Η επιστημονική κοινότητα πρέπει να ανοίξει ένα διάλογο με τους πολίτες για τα επιτεύγματά της. Εμείς απλώς φιλοδοξούμε να παράσχουμε το βήμα αυτού του διαλόγου.  
Συντάσσοντας αυτό το βοήθημα ακολουθήσαμε-αντιγράψαμε τα παραδείγματα του καθηγητή Richard Dawkins, ο οποίος είναι ένας από τους γκουρού της βιολογίας και κορυφαίος επιστήμονας. Το βιβλίο του ''Το Εγωιστικό Γονίδιο'', εκδ. Σύναλμα, είναι απαραίτητο για κάθε σύγχρονη βιβλιοθήκη.
     
Νουκλεοτίδια: Συμβολίζονται από τα λατινικά γράμματα A (Αδενίνη), T (Θυμίνη), C (Κυτοσίνη), G (Γουανίνη). Πρόκειται για τους βασικούς θεμέλιους λίθους της ζωής  και είναι κοινά για όλα τα όντα. Το DNA και το RNA είναι μια συρραφή χιλιάδων τέτοιων μορίων. Στην παρομοίωση που επιλέξαμε, είναι τα γράμματα που αποτελούν το κείμενο της ζωής.

Γονίδιο: Ενα μέρος χρωμοσώματος. Επίσης, η βασική μονάδα κληρονομικότητας. Το γονίδιο είναι μια σειρά νουκλεοτιδίων εντοπισμένων σε μια συγκεκριμένη περιοχή ενός χρωμοσώματος. Η λειτουργία τους είναι η κωδικοποίηση κάποιου δομικού στοιχείου (π.χ. η κατασκευή μιας πρωτεΐνης). Μπορούν να θεωρηθούν πρακτικά αθάνατα, καθώς είναι δυνατόν να επιβιώσουν μέσω των αντιγράφων τους για πάρα πολλές γενιές. Πρόκειται για τις λέξεις του κειμένου μας.

Χρωμοσώματα: Μια πολύ μεγάλη αυτοαντιγραφόμενη σειρά νουκλεοτιδίων. Μέσα σε αυτήν τη σειρά περιλαμβάνονται τα γονίδια. Π.χ. ένα χρωμόσωμα αποτελείται από χίλια νουκλεοτίδια με αύξοντα αριθμό από 1έως 1000. Αν τα νουκλεοτίδια 12 έως 30 μεταφέρουν μια συγκεκριμένη πληροφορία, αποτελούν ένα γονίδιο. Μέσα σε κάθε κυτταρικό πυρήνα υπάρχουν 23 ζεύγη χρωμοσωμάτων. Το 23ο ζεύγος χρωμοσωμάτων αποτελείται στους άνδρες από 1Χ και 1Υ, ενώ στις γυναίκες από 2Χ. Αυτό το ζεύγος καθορίζει το φύλο. Τα χρωμοσώματα είναι μοναδικά για κάθε άνθρωπο και δεν διαρκούν περισσότερο από μια γενιά καθώς. Στην παρομοίωση μας είναι οι σελίδες.

Κυτταρικός Πυρήνας: Η δομή στο εσωτερικό του κυττάρου που περιέχει όλο το γενετικό υλικό. Το βιβλίο που περιέχει όλες τις γενετικές πληροφορίες.

DNA (Δεσοξυριβονουκλεϊκό οξύ): Το μόριο που κωδικοποιεί τις γενετικές πληροφορίες. Εχει τη μορφή συστραμμένης διπλής έλικας, η οποία αποτελείται από ζεύγη ενωμένων νουκλεοτιδίων. Στη φύση, τα μόνα δυνατά ζευγάρια νουκλεοτιδίων είναι μεταξύ Αδενίνης (Α) - Θυμίνης (Τ) και Γουανίνης (G) - Κυτοσίνης (C).

Γενετικός Κώδικας: Η ακολουθία νουκλεοτιδίων μέσα στο DNA, που καθορίζει την αναλογία των αμινοξέων κατά την πρωτεϊνοσύνθεση.

 Αμινοξέα: Οποιοδήποτε από μια σειρά είκοσι μορίων, των οποίων ο συνδυασμός παράγει τις πρωτεΐνες σε όλα τα έμβια όντα.
 
Πρωτεΐνες: Μεγάλα μόρια αποτελούμενα από μία η περισσότερες αλυσίδες αμινοξέων σε μια συγκεκριμένη σειρά. Είναι  απαραίτητες για τη δομή, ανάπτυξη και λειτουργία των κυττάρων, των ιστών και των οργάνων. Κάθε πρωτεΐνη έχει μια μοναδική λειτουργία. Παραδείγματα πρωτεϊνών είναι οι ορμόνες, τα ένζυμα και τα αντισώματα. 

Ενζυμο: Είδος πρωτεΐνης που δρα ως καταλύτης σε μια βιοχημική αντίδραση.
 
Μίτωση: Η κυτταρική διαίρεση που αφορά την παραγωγή κάθε κυττάρου εκτός των γενετικών.

Μείωση: Η κυτταρική διαίρεση που αφορά την παραγωγή των γενετικών κυττάρων.

Επιχιασμός: Μια σύνθετη λειτουργία ανταλλαγής γενετικού υλικού που συμβαίνει κατά τη μείωση. Κατά τη διάρκεια του επιχιασμού ένα πατρικό κι ένα μητρικό χρωμόσωμα διασπώνται, ανταλλάσσουν αντίστοιχα κομμάτια DNA και επανασυντίθενται. Το χρωμόσωμα που προκύπτει, έχει γενετικό υλικό κι από τους δύο γονείς. Η γενετική μοναδικότητα κάθε ανθρώπου οφείλεται στον επιχιασμό.

Τελομερές: Το τελευταίο μέρος ενός χρωμοσώματος. Μεταξύ άλλων το βιολογικό ρολόι κάθε οργανισμού.

Αλληλόμορφο χρωμόσωμα: Γονίδια που δίνουν εντολές που αφορούν την ίδια λειτουργία. Διακρίνονται σε κυρίαρχο και υπολειπόμενο.
Π.χ. η λέξη 20 στη σελίδα 13α (του πατέρα) και η λέξη 20 της σελίδας 13β (της μητέρας) περιγράφουν το χρώμα των ματιών του παιδιού. Αν η λέξη 20/13α προστάζει μπλε μάτια και η 20/13β καστανά μάτια, θα κυριαρχήσει μία από τις δύο εντολές. Οποιο γονίδιο από τα δύο επικρατήσει, φυσικά είναι το κυρίαρχο.