Πανελλήνιες 2025: Αυτός είναι ο λογοτέχνης Γιώργος Ιωάννου - Από το «Φιλότιμο» το θέμα στην Έκθεση

Στις φετινές Πανελλήνιες Εξετάσεις 2025, οι υποψήφιοι των Γενικών Λυκείων (ΓΕΛ) κλήθηκαν να εξεταστούν σε κείμενο του Γιώργου Ιωάννου στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας. Η επιλογή του έργου του Ιωάννου υπογραμμίζει τη διαχρονική του αξία και τη θέση του ως κορυφαίας μορφής των ελληνικών γραμμάτων.

Ο Γιώργος Ιωάννου, γνωστός και με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Γιώργος Σορολόπης, αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες πεζογράφους, ποιητές και δοκιμιογράφος της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. 

Γεννημένος στη Θεσσαλονίκη στις 20 Νοεμβρίου 1927, έφυγε από τη ζωή στην Αθήνα στις 16 Φεβρουαρίου 1985, αφήνοντας πίσω του ένα πλούσιο και επιδραστικό λογοτεχνικό έργο που συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο διδασκαλίας και μελέτης στα ελληνικά σχολεία και πανεπιστήμια.

Γιος προσφύγων από την ανατολική Θράκη, ο κατά κόσμον Ιωάννης Σορολόπης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1927, όταν πια και η τελευταία οικογένεια τουρκικής καταγωγής είχε αποχωρήσει από την πόλη. Στην «πρωτεύουσα των προσφύγων» μεγάλωσε και σπούδασε, στα δικά της κατηχητικά πέρασε την εφηβεία του, στους δικούς της λογοτεχνικούς κύκλους μαθήτευσε –Γ. Θέμελης, Ν. Γ. Πεντζίκης, Γ. Βαφόπουλος, Ντ. Χριστιανόπουλος– και τη δική της κυρίως ψυχή –μνημεία, ανθρώπους, συνοικισμούς– αποτύπωσε στο έργο του, παρόλο που από το 1971 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.

Λάτρης «μέχρι παραφοράς» της κλασικής γραμματείας, υπηρέτησε πάνω από τρεις δεκαετίες ως καθηγητής μέσης εκπαίδευσης (κι ας εκδιώχθηκε από το Κολλέγιο Αθηνών εξαιτίας της ομοφυλοφιλίας του), κι από την πρώτη στιγμή που εμφανίστηκε, είτε με ποιήματα («Ηλιοτρόπια», 1954), είτε με τα βιωματικά, συνειρμικά πεζά του («Για ένα φιλότιμο», 1964), κριτικοί και συντεχνία τον έλουσαν μ’ επαίνους.

Ίσως ως τον κορυφαίο εκπρόσωπο της ρεαλιστικής γραφής, χαρακτήρισε τον Γιώργο Ιωάννου από την πλευρά της η Δρ Ιστορίας – Δρ Διδακτικής της Ιστορίας και της Αξιοποίησης των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας Αναστασία Βακαλούδη μιλώντας σε εκδήλωση, που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της 20ής Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης (ΔΕΒΘ).

«Συνδύασε με επιτυχία στα κείμενά του τις ρεαλιστικές αφηγηματικές συμβάσεις, την αυτοαναφορικότητα, την τάση δηλαδή να αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο με το αυτοβιογραφικό στοιχείο, τον βιωματικό λόγο με την εξομολόγηση, για να προβάλει ως αφηγητής το σώμα της Θεσσαλονίκης με το οποίο ταυτίζεται», είπε χαρακτηριστικά. «Το έργο του διακρίνεται από την αυθεντική έκφραση μιας ανθρωπογεωγραφίας που οδηγεί στην αυτογνωσία. 

«Για ένα φιλότιμο»: Η γέννηση της βιωματικής πεζογραφίας και η έννοια του «πεζογραφήματος»

Το βιβλίο του Γιώργου Ιωάννου, «Για ένα φιλότιμο», το πρώτο του πεζογραφικό εγχείρημα – μέχρι τότε είχε ασχοληθεί μόνο με την ποίηση, πριν αφοσιωθεί στην πεζογραφία,  αποτελεί έναν σημαντικό σταθμό στην ελληνική λογοτεχνία, καθώς σηματοδοτεί την έναρξη της χαρακτηριστικής, βιωματικής πεζογραφίας του συγγραφέα. Τα είκοσι δύο σύντομα κείμενα που περιλαμβάνει, γραμμένα μεταξύ 1961 και 1964, αναδεικνύουν την ιδιαίτερη προσέγγιση του Ιωάννου στη γραφή.

Τα κείμενα αυτά γεννήθηκαν σε δύο διαφορετικά γεωγραφικά σημεία: στο Καστρί της Κυνουρίας, όπου ο Ιωάννου είχε πρωτοδιοριστεί, και στη Βεγγάζη της Λιβύης, όπου υπηρέτησε για δύο χρόνια λίγο αργότερα. Πέντε από αυτά δημοσιεύτηκαν αρχικά στο περιοδικό της Θεσσαλονίκης «Διαγώνιος» στις αρχές του 1962, προτού εκδοθούν ως ενιαίο έργο.

Το «πεζογράφημα»: Ένα νέο λογοτεχνικό είδος

Ο Ιωάννου χαρακτηρίζει τα κείμενα του «Φιλότιμου», όπως και σχεδόν όλα τα μεταγενέστερα έργα του, με τον γενικότερο όρο «πεζογραφήματα». Με τον όρο αυτό, ο συγγραφέας εννοεί ένα ευρύτερο και μάλλον άγνωστο λογοτεχνικό είδος, που βρίσκεται μεταξύ δοκιμίου και αφηγήματος.

Το «πεζογράφημα» του Ιωάννου περιλαμβάνει, συχνά συμπυκνωμένους σε λίγες μόνο γραμμές, πυρήνες ολόκληρων διηγημάτων. Αυτοί οι πυρήνες παρατίθενται όχι ως αυτοτελείς ιστορίες, αλλά ως παραδείγματα ή διευκρινίσεις των γενικότερων σκέψεων και προβληματισμών του συγγραφέα.

Αυτοβιογραφική-εξομολογητική γραφή στην «εξαίσια αστική μας κοινωνία»

Όπως αναφέρει η Κατερίνα Μαλακατέ, ο Ιωάννου δεν γράφει διήγημα με την κλασική έννοια του όρου. Δεν υπάρχει πλοκή, αρχή, μέση ή τέλος, ούτε διακριτοί «ήρωες». Αντίθετα, ένας αφηγητής σε πρώτο πρόσωπο μας διηγείται ένα μονοεστιακό περιστατικό και στοχάζεται πάνω σε αυτό. Υπό αυτό το πρίσμα, η γραφή του είναι σχεδόν αυτοβιογραφική, αν και είναι σαφές πως πρόκειται για μυθοπλασία. Αυτή ακριβώς η αφηγηματική φωνή, που δεν μοιάζει «φτιαχτή» κι όμως ξέρουμε πως είναι ο ήρωας του συγγραφέα, αποτελεί τη μεγάλη αρετή του έργου του.

Τα αφηγήματά του λοιπόν είναι βαρύτατα βιωματικά, και η γλώσσα του, αν και ιδιαίτερη, είναι εξαιρετικά προσεγμένη, σχεδόν σε βαθμό αυτομαστιγώματος, χωρίς όμως σημάδια προφορικότητας. 

Ειρωνική αποδοκιμασία για την ανθρώπινη φύση και τις κοινωνικές δομές

Σε μια άλλη κριτική επισημαίνεται ότι ο Γιώργος Ιωάννου, δεν φείδεται δηκτικών σχολίων και ειρωνικής αποδοκιμασίας απέναντι στην «εξαίσια αστική μας κοινωνία», όπως εύγλωττα υποδηλώνει και ο τίτλος ενός πεζογραφήματός του.

Διατυπώνει σε μια σαφή αιχμή απέναντι σε μια υπερτιμημένη Αθήνα, η οποία προτάσσεται ξεκάθαρα στα κιτάπια του κρατικού μηχανισμού υπονοώντας την κρατική αδιαφορία για την επαρχία. Ωστόσο, η σύγκριση μεταξύ πρωτεύουσας και συμπρωτεύουσας δεν βασίζεται σε περιβαλλοντικά ή χωροταξικά κριτήρια, αλλά είναι αμιγώς κοινωνική. Αυτό που προέχει για τον Ιωάννου, σε κάθε πόλη, είναι το ποιόν των ανθρώπων που την κατοικούν.

Ο συγγραφέας εκφράζει μια ρητή προτίμηση σε λαϊκά και εργατικά στρώματα όσον αφορά την Αθήνα, ή σε προσφυγικά στρώματα που έκαναν την «πεινασμένη Θεσσαλονίκη» να «τριζοβολάει απ’ τις μυριάδες των ανθρώπων που είχαν στριμωχτεί μέσα της». Με αυτόν τον τρόπο, δομείται σταδιακά στο έργο του Ιωάννου μια συνειδητή κοινωνική και συγχρόνως ερωτική διάκριση, η οποία διατρέχει τα πεζογραφήματά του, αναδεικνύοντας τις προτιμήσεις και τις επικρίσεις του συγγραφέα για την ανθρώπινη φύση και τις κοινωνικές δομές.