Πώς ένα ελληνικό νησί έχει σχέδιο για να βοηθήσει στη διάσωση της Μεσογείου

«Υπάρχουν λυθρίνια εδώ», λέει ο Γιάννης Ψάκης χαμογελώντας, δείχνοντας την ακτογραμμή, καθώς το ξύλινο αλιευτικό του σκάφος πλησιάζει μια απομακρυσμένη παραλία στην Αμοργό. Δεν αναφέρεται στα ψάρια στο Αιγαίο, αλλά στα τελευταία αλιεύματα: πλαστικά μπουκάλια, πεταμένα παπούτσια, ακόμη και ψυγεία.

«Την πρώτη φορά που βγήκαμε να καθαρίσουμε, δεν μπορούσα καν να δω την παραλία μέσα από τα σκουπίδια», λέει στους Financial Times. «Ένιωσα απελπισμένος».

Όπως μεγάλο μέρος της Μεσογείου, όσοι ψαρεύουν στα νερά γύρω από την Αμοργό έχουν δει απότομες μειώσεις στα ιχθυαποθέματα την τελευταία δεκαετία, που έχουν πληγεί από την θέρμανση των υδάτων, την υπεραλίευση και την υποβάθμιση του θαλάσσιου περιβάλλοντος.

«Έχουμε δει μείωση άνω του 50% και σε ορισμένα είδη όπως οι αστακοί άνω του 80%», λέει ο Ψάκης.

Τον Ιούλιο, η ελληνική κυβέρνηση ανακοίνωσε τη δημιουργία δύο τεράστιων θαλάσσιων πάρκων -το ένα στο Ιόνιο και το άλλο στο νότιο Αιγαίο- για να θέσει υπό προστασία περισσότερο από το 35% των ελληνικών υδάτων.

«Είναι ένα ιστορικό ορόσημο -εθνικά ζωτικής σημασίας και περιβαλλοντικά επιτακτικό», δήλωσε ο υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας Σταύρος Παπασταύρου. «Η πραγματική πρόκληση τώρα είναι η εφαρμογή. Έχουμε δεσμευτεί να το κάνουμε να λειτουργήσει και να μετατρέψουμε την Ελλάδα σε μοντέλο θαλάσσιας προστασίας στη Μεσόγειο».

Η κίνηση αυτή θέτει την Ελλάδα σε θέση να υπερβεί τον παγκόσμιο στόχο της ΕΕ για τη βιοποικιλότητα, που αφορά την προστασία του 30% των θαλάσσιων περιοχών έως το 2030.

Επιφυλάξεις από τη WWF

Οι οικολόγοι, αν και έκπληκτοι από την απόφαση, προειδοποιούν ότι το αδύναμο ιστορικό εφαρμογής της χώρας κινδυνεύει να υπονομεύσει την πολιτική. «Η Ελλάδα έχει κακό ιστορικό όσον αφορά την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος», δήλωσε ο Δημήτρης Καραβέλλας, διευθύνων σύμβουλος του WWF Ελλάς. «Πέρα από αυτά τα δύο νέα πάρκα, δεκάδες άλλες προστατευόμενες περιοχές χρειάζονται άμεση προσοχή. Δεν μπορούμε να δούμε άλλο ένα απογοητευτικό παράδειγμα "χάρτινων πάρκων"».

Η αλλαγή πολιτικής έχει επίσης τροφοδοτήσει εντάσεις με την Τουρκία, η οποία αμφισβητεί την κυριαρχία σε πολλά νησιά και έχει κατηγορήσει την Αθήνα ότι χρησιμοποιεί την προστασία του περιβάλλοντος ως πολιτικό εργαλείο.

Το σχέδιο των ψαράδων της Αμοργού

Αντί να περιμένουν την εφαρμογή πολιτικής από την Αθήνα ή τις Βρυξέλλες, οι μικρής κλίμακας αλιείς της Αμοργού έχουν προχωρήσει πέρα από τα εθνικά μέτρα για τα θαλάσσια πάρκα -προτείνοντας μια τακτική περιοδική απαγόρευση κάθε δραστηριότητας, συμπεριλαμβανομένων των δικών τους σκαφών, καθώς και της αλιείας με καλάμι και πετονιά και του υποβρυχίου ψαρέματος.

Ο Ψάκης, ψαράς τρίτης γενιάς, βοήθησε στη διαμόρφωση ενός τετραμερούς σχεδίου: μια δίμηνη περίοδο απαγόρευσης αλιείας για να επιτραπεί η αναπαραγωγή· τη δημιουργία τριών προστατευόμενων ζωνών· πιο βιώσιμο εξοπλισμό· και ένα εθελοντικό πρόγραμμα καθαρισμού κατά τους μήνες Απριλίου-Μαΐου, όταν απαγορεύεται η αλιεία.

Αυτό το σχέδιο, που συντάχθηκε για πρώτη φορά το 2014, θα οδηγήσει στο πρώτο αλιευτικό καταφύγιο του Αιγαίου, εν αναμονή της έγκρισης της κυβέρνησης. Θα επεκταθεί πέρα από τις προτεινόμενες θαλάσσιες ζώνες, οι οποίες καλύπτουν μεγαλύτερες μηχανότρατες, και θα περιλαμβάνει μια ευρύτερη περιοχή.

«Το πιο δύσκολο κομμάτι ήταν η συμφωνία για το κλείσιμο περιοχών», λέει ο Ψάκης. «Υπήρχε σκεπτικισμός για το αν θα λειτουργούσε. Αλλά το σκεφτήκαμε όλοι μαζί».

Η πρωτοβουλία προέκυψε από άτυπες συζητήσεις μεταξύ των 44 μελών του συλλόγου αλιέων της Αμοργού. «Οι προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές είναι μονόδρομος. Δεν υπάρχει άλλη επιλογή για να έχει μέλλον η αλιεία», λέει ο 65χρονος πρόεδρός του Μιχάλης Κρόσμαν. «Μπορεί να συνταξιοδοτηθώ σε πέντε ή δέκα χρόνια. Αλλά αν έχεις παιδί - και θέλεις να έχει μέλλον - κάτι πρέπει να αλλάξει».

Ο γιος του, τώρα 29 ετών, μεγάλωσε σε βάρκες, περνώντας ολόκληρα καλοκαίρια στη θάλασσα. Ένα χρόνο, ρώτησε: «Μπαμπά, θυμάσαι τι πιάσαμε πέρυσι το καλοκαίρι -και κοίτα τώρα. Τι θα κάνεις γι' αυτό;».

Η έγκριση

Η εξασφάλιση της έγκρισης από το ελληνικό κράτος αποδείχθηκε πιο δύσκολη από την επίτευξη συναίνεσης σε τοπικό επίπεδο. Το σχέδιο απαιτούσε επιστημονική επικύρωση και το 2022, το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών διεξήγαγε μια ετήσια μελέτη πεδίου. Επιβεβαίωσε ότι οι προτεινόμενες ζώνες περιλάμβαναν πυκνά λιβάδια ποσειδωνίας -ζωτικούς βιότοπους για την αναπαραγωγή.

«Τα δεδομένα υποστήριζαν αυτά που είχαν προτείνει οι ψαράδες», λέει ο θαλάσσιος βιολόγος Στέφανος Καλογήρου, ο οποίος ηγήθηκε της έρευνας. «Το πραγματικό πρόβλημα είναι ότι πολλές δημόσιες υπηρεσίες δεν θέλουν να δράσουν. Όταν βλέπουν κάτι καινοτόμο, διστάζουν -από φόβο ή από συνήθεια. Η ομάδα του Amorgorama έπρεπε να ξεπεράσει τεράστια αντίσταση για να προχωρήσει αυτό».

Το διάταγμα που επισημοποιεί το σχέδιο αναμένεται να υπογραφεί μέχρι το τέλος του μήνα, 11 χρόνια μετά τη σύλληψη. Εάν είναι επιτυχής, η απαγόρευση θα τεθεί σε ισχύ από τον Απρίλιο του 2026, με παρακολούθηση GPS για όλα τα σκάφη και πενταετή περίοδο παρακολούθησης.

Η ορατότητα έπαιξε επίσης ρόλο. «Οι άνθρωποι χρειάζονται αναγνώριση όσο χρειάζονται και χρηματοδότηση», λέει η Άννυ Μητροπούλου, εκτελεστική διευθύντρια του Ταμείου Διατήρησης Κυκλάδων, το οποίο βοήθησε στη χρηματοδότηση της επιστημονικής έκθεσης και στην επωνυμία του έργου «Αμοργόραμα» για να το φέρει στην εθνική προσοχή.

Η επιχείρηση υποστηρίχθηκε επίσης από το φιλανθρωπικό ίδρυμα Blue Marine Foundation, του οποίου η επικεφαλής ελληνικών έργων, Άντζελα Λάζου, λέει ότι η πρωτοβουλία παρέχει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα δράσης από τη βάση. «Η Αμοργός μπορεί να αποτελέσει μοντέλο -δείχνοντας πώς μπορεί να λειτουργήσει η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος όταν περιλαμβάνει τις τοπικές κοινότητες και όσους εξαρτώνται από τη θάλασσα».

Η ανησυχία των ψαράδων

Μερικοί ψαράδες εξακολουθούν να ανησυχούν ότι θα βρεθούν μόνοι στην προσπάθεια. «Αν αυτό δεν γίνει νόμος, τίποτα δεν αλλάζει», λέει ο Ψάκης. «Οι Έλληνες χρειάζονται ένα μπαστούνι. Μπορεί να μην πάω για ψάρεμα, αλλά μπορεί να έρθει ένα διαφορετικό σκάφος από το Κουφονήσι», πρόσθεσε, αναφερόμενος σε ένα από τα κοντινά νησιά.

Είναι επίσης ξεκάθαρος για τα οικονομικά. «Δεν μπορείς πλέον να ζεις από αυτή τη δουλειά. Συνήθιζες να χτίζεις ένα καινούργιο σπίτι κάθε δύο χρόνια. Τώρα δεν μπορείς ούτε να θρέψεις την οικογένειά σου με πέντε μέρες δουλειάς». Ο γιος του, λέει, σπουδάζει για να γίνει εμπορικός καπετάνιος. «Δεν του είπα να γίνει ψαράς. Δεν θέλω να γίνει».

Παρόλα αυτά, πιστεύει στη συλλογική προσπάθεια και στη «χαρά όταν βλέπω μια καθαρή παραλία».