Η λέξη τσιφτετέλι προέρχεται από το τουρκικό çiftetelli, που σημαίνει «διπλή χορδή» και αναφερόταν αρχικά στην τεχνική παιξίματος του βιολιού όπου δύο χορδές κουρδίζονταν σε ίδια ή οκτάβα απόσταση και παίζονταν συγχρόνως σε ένα κυματιστό, μακρόσυρτο στυλ. 

Η ονομασία πέρασε σε ένα ρυθμό 4/4 (σπανιότερα 2/4), ο οποίος είναι κοινός στην Τουρκία, στις αραβικές χώρες και στα Βαλκάνια.

Στον αραβικό χώρο η ρυθμική αυτή αγωγή αποκαλείται wahad e noss («ένα και μισό») ή dar e noss και χορεύεται με πιο αργό, βαθύ χτύπημα. 

Το τσιφτετέλι συνδέεται με τους λεγόμενους «ανατολίτικους» χορούς της κοιλιάς. Οι χοροί αυτοί έχουν μακραίωνη ιστορία που εκτείνεται από τους φρυγικούς και θρακο-φρυγικούς λαούς της Μικράς Ασίας και την Περσία μέχρι την Ινδία, την Αίγυπτο και την Ελλάδα. Σύμφωνα με εθνολογικές μελέτες, η βάση τους ήταν λατρευτικές πρακτικές γονιμότητας που εξυμνούσαν τη γυναικεία θεότητα και τη μητρότητα.

Στο πλαίσιο αυτό, ο χορός δεν ήταν υλικό ερωτικής πρόκλησης αλλά ιερό τελετουργικό που προοριζόταν κυρίως για τις γυναίκες. 

Μικρασιατική Καταστροφή και καφέ-αμάν

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, περισσότεροι από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα φέρνοντας μαζί τους μουσικά ιδιώματα όπως το καλαματιανό, τον μπάλο, το χασάπικο, το ζεϊμπέκικο, το τσιφτετέλι και τον καρσιλαμά. 

Στα καφέ‑αμάν, όπου συναντιούνταν οι πρόσφυγες με τους ντόπιους, γυναίκες τραγουδίστριες και χορεύτριες παρουσίαζαν τσιφτετέλι συνοδεία βιολιού, σαντουριού και ούτι, καθώς και με ντέφια για την τόνωση του ρυθμού. 

Η ελεύθερη, αυτοσχεδιαστική φύση του χορού και ο σαγηνευτικός ρυθμός του σαγήνευσαν το κοινό, αν και οι αυστηρότεροι χριστιανικοί κύκλοι της ηπειρωτικής Ελλάδας τον χαρακτήριζαν ανάρμοστο. 

Οι πρόσφυγες έφεραν και έναν πιο ανοικτό, κοσμοπολίτικο τρόπο διασκέδασης όπου οι γυναίκες συμμετείχαν ισότιμα στο τραγούδι και τον χορό. Αυτή η προσέγγιση ώθησε την κοινωνία να αποδεχτεί νέους κώδικες επικοινωνίας και συντέλεσε στη γέννηση του ρεμπέτικου, όπου το τσιφτετέλι βρήκε θέση δίπλα σε άλλους χορούς. 

Το τσιφτετέλι στο ρεμπέτικο και την αστική λαϊκή μουσική

Αν και στα πρώτα χρόνια οι ρεμπέτες θεωρούσαν το τσιφτετέλι «γυναικείο» χορό, με την εγκατάσταση των καφέ‑αμάν στην Αθήνα ο ρυθμός αυτός εντάχθηκε σταδιακά στο ρεπερτόριο. Οι ερευνητές το χαρακτηρίζουν ελεύθερο αυτοσχεδιαστικό χορό με καθαρό ρυθμό που διακρίνεται για τη χαρούμενη έκφραση του, σε αντίθεση με άλλους ρεμπέτικους χορούς που εκφράζουν πόνο ή καημό.

Διακρίνονται δύο μορφές: το λαϊκό τσιφτετέλι, που χορεύεται κυρίως από προσφυγικές και νησιωτικές κοινότητες με σχετικά απλές κινήσεις, και το καλλιτεχνικό τσιφτετέλι ή «χορός της κοιλιάς», που εκτελείται από επαγγελματίες χορεύτριες με εντυπωσιακές φιγούρες. 

Στη δεκαετία του 1960 και του 1970 το τσιφτετέλι έγινε βασικό στοιχείο των προγραμμάτων των νυχτερινών κέντρων. Από τις δεκαετίες αυτές προέκυψε και μια τρίτη εκδοχή, το αστικολαϊκό τσιφτετέλι,  που συνδυάζει παραδοσιακά στοιχεία με την ποπ κουλτούρα και παραμένει δημοφιλές μέχρι σήμερα. 

Κοινωνικός και πολιτισμικός ρόλος στη σύγχρονη Ελλάδα

Το τσιφτετέλι υπήρξε διαχρονικά σύμβολο χαράς, γονιμότητας και έκφρασης. Οι κυκλικές, κυματιστές κινήσεις της λεκάνης και του κορμού επιτρέπουν στους χορευτές να εκφράσουν συναισθήματα και να «συνομιλήσουν» με το ρυθμό. Πολλοί το συνδέουν με αρχαία τελετουργικά γονιμότητας, ενώ νεότερες γενιές το αντιμετωπίζουν απλώς ως χορό διασκέδασης. 

Το σώμα γίνεται το κύριο μέσο έκφρασης, γεγονός που οδηγεί άλλους να το θεωρούν σέξι ή ακόμη και προκλητικό.

Στην ελληνική κοινωνία ο χορός αντιμετωπίστηκε αντιφατικά. Από τη μία πλευρά, οι νοτιοανατολικές και προσφυγικές κοινότητες τον αγκάλιασαν, θεωρώντας τον αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητάς τους. Από την άλλη, οι πιο συντηρητικοί κύκλοι τον κατέκριναν ως «ανατολίτικη» επιρροή που υποβαθμίζει την ελληνικότητα. Με το πέρασμα του χρόνου και την επίδραση των μέσων ενημέρωσης, ο χορός ενσωματώθηκε πλήρως στη λαϊκή κουλτούρα. Σήμερα χορεύεται τόσο από γυναίκες όσο και από άντρες, συχνά σε γάμους και πανηγύρια, ενώ οι νεαρές γυναίκες νιώθουν λιγότερο συγκρατημένες στο να εκφραστούν με τον ρυθμό.

Η νεότερη σκηνή του belly dance προβάλλει τον χορό ως μορφή ενδυνάμωσης. Άρθρα σε ελληνοαυστραλιανά μέσα αναφέρουν ότι ο χορός της κοιλιάς αποτελεί εργαλείο σύνδεσης με το σώμα και έκφρασης συναισθημάτων, έχει οφέλη για τη στάση και την ευλυγισία και βοηθά τις γυναίκες να αποδεχθούν και να αγαπήσουν το σώμα τους, παρά τα στερεότυπα δυτικών κοινωνιών που τον αντιμετωπίζουν αποκλειστικά ως θέαμα για ανδρικά μάτια. 

Ορισμένοι χορευτές και χορεύτριες τον χρησιμοποιούν ακόμη ως μέσο πνευματικής έκφρασης και λατρείας. 

Εμβληματικά τσιφτετέλια της ελληνικής μουσικής

Παλιότερες ηχογραφήσεις και ρεμπέτικη εποχή

«Θα σπάσω κούπες» – Παραδοσιακό τραγούδι της Ιωνίας σε ρυθμό 4/4 τσιφτετέλι. Χαρακτηρίζεται ως  ερωτικό τραγούδι του μακάμ ουσάκ και αναφέρει ότι η παλαιότερη ηχογράφηση έγινε το 1907 από τον Λευτέρη Μενεμένηλη, ενώ ακολούθησαν εκτελέσεις της Μαρίκας Παπαγκίκα και του Κώστα Καρίπη το 1928. 

«Λέλα μ’ έφαγε το τσιφτετέλι» – Σύνθεση του Μανώλη Χρυσαφάκη. Σύμφωνα με ανθολόγηση της καταστροφής του 1922, το τραγούδι περιλαμβάνεται στα έργα του συνθέτη, αναδεικνύοντας το τσιφτετέλι ως θεματικό άξονα. 

«Το χαρέμι στο χαμάμ» – Ρεμπέτικο τραγούδι του Ανέστη Δελιά (Αρτέμη), ένα από τα πρώτα τσιφτετέλια της εποχής. Το περιοδικό Χάρτης σημειώνει ότι η σύνθεση αυτή αποτελεί μία από τις λίγες προσπάθειες του είδους στα πρώτα χρόνια, πριν ο χορός εξαπλωθεί και οι διανοούμενοι τον αποκηρύξουν. 

Από τα λαϊκά και αστικολαϊκά στα έντεχνα (1950‑1980)

Στις επόμενες δεκαετίες το τσιφτετέλι συνέχισε να διατρέχει το λαϊκό ρεπερτόριο. Πολυπληθείς δίσκοι παρουσιάζουν ερωτικά τραγούδια με αυτόν τον ρυθμό. Αν και δεν υπάρχουν επίσημες πηγές για όλα, οι συνθέσεις που ενσωματώνουν το τσιφτετέλι επηρέασαν τη δημοφιλή μουσική. Αργότερα πολλά τραγούδια προσέγγισαν το είδος με χιούμορ, όπως το «Τσιγγάνος», ή συνδύασαν στοιχεία ρεμπέτικου και ποπ.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, οι συνθέτες Λευτέρης Χαψιαδάς και Χρήστος Νικολόπουλος δημιούργησαν το «Μία είναι η ουσία», το οποίο έγινε από τα πιο γνωστά τσιφτετέλια. 

Το τραγούδι αναφέρεται σε ένα ποτήρι κρασί που αντιπροσωπεύει την ουσία της ζωής και παραμένει σημείο αναφοράς για όσους αγαπούν το είδος.

Αναβίωση και νέες προτάσεις (1980‑σήμερα)

«Πότε Βούδας, πότε Κούδας» – Το 1986 ο Πέτρος Βαγιόπουλος συνεργάστηκε με τον Μανώλη Ρασούλη για να δημιουργήσει ένα κομμάτι που συνδύαζε κοινωνικό σχολιασμό με τσιφτετελέ ρυθμό. Ο Βαγιόπουλος, θέλοντας να τιμήσει τους προγενέστερους, ξεκίνησε την εισαγωγή με πέντε‑έξι νότες από γνωστά τσιφτετέλια όπως το «Το μπουζούκι μου έχει κέφια» του Βαγγέλη Περπινιάδη και το «Τσιγγάνος» του Μητσάκη, αναγνωρίζοντας ότι πρόκειται για συνειδητή αναφορά κι όχι αντιγραφή. Το τραγούδι απέκτησε μεγάλη απήχηση και επανέφερε το τσιφτετέλι στο προσκήνιο ως χώρο κοινωνικής κριτικής.


Σύγχρονες διασκευές – Καλλιτέχνες των τελευταίων δεκαετιών, όπως η Χάρις Αλεξίου, η Γλυκερία, η Ελευθερία Αρβανιτάκη και νεότερες ερμηνεύτριες, εντάσσουν τσιφτετέλια σε λαϊκά και ποπ άλμπουμ. Παρότι δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πηγές για όλα τα τραγούδια, οι λίστες παλιών τσιφτετελιών που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο περιλαμβάνουν τίτλους όπως «Μπουρνοβαλιά», «Θα σπάσω κούπες», «Πήγα σε μάγισσες», «Αξίζεις πολλά» και «Άναψε το τσιγάρο», δείχνοντας πόσο βαθιά έχει ενσωματωθεί ο ρυθμός στο ελληνικό τραγούδι.

Χορεύοντας με τη ψυχή

Το τσιφτετέλι είναι ένας χορός που συνδέει την Ελλάδα με την ευρύτερη Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, μεταφέροντας στη γλώσσα του σώματος ιστορίες γονιμότητας, απόλαυσης, πόνου και χαράς. Από τα ιερά τελετουργικά των αρχαίων λαών μέχρι τα καφέ‑αμάν της προσφυγιάς και τα σημερινά πανηγύρια, ο ρυθμός του εξακολουθεί να συναρπάζει. Παρά τις αντιφάσεις γύρω από την αισθητική και το κοινωνικό του περιεχόμενο, το τσιφτετέλι στέκεται ως ζωντανή παράδοση που ανανεώνεται διαρκώς και υπενθυμίζει ότι ο χορός είναι τρόπος έκφρασης και σύνδεσης πέρα από σύνορα και εποχές.