«Ενοχή θεατή» – έμμεσο τραύμα: Πώς επηρεάζεται ο εγκέφαλος και η ψυχή μας με τις σκηνές πολέμου

Φονικοί πύραυλοι, ισοπεδωμένα κτήρια, νεκροί και τραυματίες, απειλές για χρήση πυρηνικών και προειδοποιήσεις για νέο «Τσέρνομπιλ»… Οι οθόνες μας τα τελευταία χρόνια με τον πόλεμο Ρωσίας - Ουκρανίας, αλλά και πιο πρόσφατα με τις εχθροπραξίες μεταξύ Ισραήλ, Παλαιστίνης και Ιράν, γεμίζουν εικόνες που «μυρίζουν» θάνατο και σκορπούν τον τρόμο.

Τι συμβαίνει όμως στον ανθρώπινο εγκέφαλο όταν παρακολουθεί καθημερινά τέτοιες εικόνες και πώς επηρεάζεται η ψυχολογία κάποιου που μπορεί να βρίσκεται ακόμα και χιλιάδες μίλια μακριά από τον τόπο μιας τραγωδίας; Η ψυχολόγος – συστημική ψυχοθεραπεύτρια, Βασιλένα Σταυροπούλου, μιλά στο Flash.gr, για το έμμεσο τραύμα…

«Οι ψυχολογικές επιπτώσεις είναι πολλές. Θα σας ξεκινήσω με το δευτερογενές τραύμα που ονομάζουμε εμείς «έμμεσο τραύμα» και είναι όταν κάποιος παρακολουθεί συνεχώς εικόνες σκληρότητας, θανάτων, καταστροφών, βίας…Ακόμα κι αν είναι μακριά, ο εγκέφαλος δεν μπορεί πάντα να διαχωρίσει ότι δεν το ζει ο ίδιος. Δηλαδή ενώ το βλέπουμε να συμβαίνει σε άλλους ανθρώπους, ο εγκέφαλος αυτό που παίρνει σαν πληροφορία, είναι αρκετές φορές σαν να το βιώνει όχι με τον ίδιο τρόπο, αλλά παρόλ’ αυτά παραμένει στις εικόνες του. Έτσι αναπτύσσεται ένα τραύμα από «δεύτερο χέρι» που λέμε εμείς, με συμπτώματα όπως το άγχος, ο φόβος χωρίς σαφή λόγο.

Δηλαδή, καμιά φορά στις συζητήσεις μπορεί να σας έχει τύχει και εσάς να μιλάτε με ανθρώπους και να τους ακούτε να εκφράζουν μια ανησυχία, μια εγρήγορση, μια υπερδιέγερση, χωρίς να έχει συμβεί κάτι συγκεκριμένο στη δική τους ζωή. Αϋπνία, απαισιοδοξία, ένα αίσθημα ματαιότητας πως ό,τι κι αν γίνει, ό,τι κι αν καταφέρνω, όσο κι αν εξελίσσομαι τι νόημα έχει εφόσον όλα πηγαίνουν στραβά, όταν υπάρχουν τέτοιες καταστροφές;»

Οι μη διαχειρίσιμες καταστάσεις πυροδοτούν τα προσωπικά τραύματα μας

Ιδιαίτερα ευάλωτα είναι τα ευαίσθητα άτομα. Αυτά που θα λέγαμε ότι έχουν μια παραπάνω ενσυναίσθηση από το μέσο όρο, μας λέει η κυρία Σταυροπούλου αλλά και όσοι έχουν βιώσει κατά το παρελθόν προσωπικά τραύματα…

«Εάν υπάρχει ήδη μια προδιάθεση έντονης ευαισθησίας, αλτρουισμός και άλλα συγκεκριμένα στοιχεία προσωπικότητας όπου οι άνθρωποι δεν στέκονται αδιάφοροι σε όσα συμβαίνουν γύρω τους, τότε όλο αυτό ενισχύεται και γίνεται ακόμα πιο έντονο το άγχος. Το βλέπω πολύ συχνά σε άτομα με αγχώδη διαταραχή, με κρίσεις πανικού. Υπάρχει κατάρρευση και όλες αυτές οι καταστάσεις πυροδοτούν τελικά τα τραύματά μας, τα υπάρχοντα τραύματά μας.

-Τραύματα που έχουν να κάνουν με τις εικόνες που προβάλλονται στις οθόνες μας, στην προκειμένη περίπτωση μια εμπόλεμη κατάσταση ή όχι απαραίτητα;

Όχι απαραίτητα, γιατί μπορεί να διαφέρει η αιτία, ο πόνος όμως είναι ο ίδιος. Δηλαδή ακόμη κι αν κάποιος πονάει για άλλη αιτία από κάποιον άλλον, ο πόνος που καθρεφτίζεται στα μάτια του ανθρώπου που το βλέπει εκείνη την ώρα, τον κάνει στην ουσία να ταυτίζεται με το συναίσθημα του άλλου και όχι με το αίτιο απαραίτητα. 

Επάνω σε αυτό θα σας αναφέρω και την «ενοχή του θεατή», το σύνδρομο αυτό που πολλοί βιώνουν επειδή ζουν κανονικά -δηλαδή εμείς που είμαστε στην κανονικότητά μας- ενώ άλλοι χάνουν τα πάντα. Ειδικά σε κοινωνικά δίκτυα όπου προβάλλονται συγκινητικές εκκλήσεις βοήθειας, θλιβερές εικόνες παιδιών -ειδικά τώρα με τον πόλεμο- το αίσθημα ότι δεν κάνω τίποτα εγώ γι' αυτό ή ότι είμαι ανήμπορος μπροστά σε κάτι τόσο τεράστιο, μετατρέπεται σε ένα πολύ βαρύ ψυχικό φορτίο που ξεφεύγει από τα όρια της ενοχής. Και τελικά, μετά από ένα συνεχή καταιγισμό συγκρούσεων, πληροφοριών, αρνητικών πληροφοριών και καταστροφολογίας, παρατηρείται ένα είδος μουδιάσματος σε όλους μας. Είναι αυτό που λέμε ανθρωπιστική εξάντληση, ότι δεν μπορώ να νιώσω άλλο, δεν έχω χώρο για άλλη δυστυχία.»

Ποιες ηλικίες μπαίνουν στο «στόχαστρο»;

Όλες αυτές οι προσλαμβάνουσες στην καθημερινότητά ενός ανθρώπου, δεν του δίνουν καμία διέξοδο. Προσφέρουν μόνον απανωτά αδιέξοδα, συμπληρώνει η συστημική ψυχοθεραπεύτρια, με τις ηλικίες άνω των 40 να οδηγούνται σ’ ένα μοντέλο ματαιοδοξίας και κοινωνικού διχασμού…

«Βλέπουμε ότι οι μικρότερες ηλικίες, που έχουν μια πιο αλτρουιστική σκοπιά στη ζωή, μπαίνουν πιο ενεργά στη δράση. Δηλαδή, στην αλληλεγγύη, στο να μπορέσουν για παράδειγμα να συγκεντρώσουν υπογραφές, να μοιραστούν βίντεο κτλ. ώστε να βοηθήσουν. 

Οι μεγαλύτερες ηλικίες όμως, δηλαδή οι ηλικίες 40-45 και άνω, είτε μπαίνουν σε ένα υπαρξιακό μοντέλο ματαιοδοξίας που λέγαμε πριν, ότι τελικά τίποτα δεν έχει νόημα, είτε αυτό που παρατηρούμε πολύ συχνά να συμβαίνει είναι η πόλωση, ο κοινωνικός διχασμός. Υποστηρίζουν είτε την μία, είτε την άλλη πλευρά, μπορεί να συγκρούονται σε συζητήσεις, είτε από κοντά, είτε στο διαδίκτυο και ο διάλογος γίνεται τοξικός, γιατί το αίσθημα του ανήκειν, διαρρηγνύεται.»

Πώς θα προστατεύσουμε την ψυχική και πνευματική μας υγεία;

Το πρώτο κρίσιμο βήμα, σύμφωνα με την κυρία Βασιλένα Σταυροπούλου, είναι να αναγνωρίσουμε ότι είναι φυσιολογικό να επηρεαζόμαστε. Γιατί ναι, η ενσυναίσθηση μας βοηθά να μπαίνουμε στη θέση του άλλου, όμως σε περιπτώσεις δύσκολες χρειάζεται να βάζουμε όριο στην κατανάλωση ερεθισμάτων, όχι γιατί είμαστε αδιάφοροι, αλλά γιατί ο εγκέφαλος δεν μπορεί να αντέξει τόση αρνητική πληροφορία…

«Χρειάζεται, με κάποιο τρόπο, να αυτοπροστατευόμαστε από όλο αυτό που συμβαίνει, για να μην παραλύουμε. Μπορούμε να δίνουμε χώρο και χρόνο στη δράση, στην αλληλεγγύη, ακόμα και σε μια συζήτηση, στη συμμετοχή... Είναι ένας τρόπος να διαχειριστούμε το αβοήθητο με έναν υγιή τρόπο, δηλαδή να μπαίνουμε σε συζητήσεις, να το εκφράζουμε όλο αυτό, να το συζητάμε, ναι. Αλλά η στείρα κατανάλωση, ειδικά τις ώρες πριν κοιμηθεί ο κόσμος, γιατί συνήθως οι ενήλικες μετά την εργασία τους τότε ξεκινούν σιγά-σιγά και καταναλώνουν πληροφορία. Εκεί που είναι πιο ήρεμοι, λίγο πριν κοιμηθούν, λίγο πριν κλείσει η μέρα κι αυτό είναι ό,τι χειρότερο για τον εγκέφαλο. Γι αυτό και δεν είναι τυχαίο που πλήττονται από αϋπνίες. Χρειάζεται λοιπόν να θωρακιστούμε από αυτό το περιεχόμενο».