Μνημείο Αγνώστου Στρατιώτη: Η άγνωστη ιστορία δημιουργίας, οι καβγάδες, η κριτική, τα «σκάνδαλα»

Το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη βρίσκεται στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης τις τελευταίες ημέρες με αφορμή την απόφαση του Κυριάκου Μητσοτάκη να μεταβιβάσει την αρμοδιότητα για την προστασία και τη λειτουργία του στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας.

Στο φόντο αυτής της συζήτησης υπάρχουν προφανώς οι κινητοποιήσεις για την τραγωδία στα Τέμπη που πραγματοποιούνται, σταθερά το τελευταίο διάστημα, στην πλατεία ακριβώς μπροστά από το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη, με σημείο αναφοράς την πολυήμερη απεργία πείνας του Πάνου Ρούτσι, πατέρα θύματος της σιδηροδρομικής τραγωδίας.

Ωστόσο, ο Άγνωστος Στρατιώτης, ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα μνημεία στο κέντρο της Αθήνας, δεν είναι η πρώτη φορά που γίνεται «Μήλον της Έριδος». Για την ακρίβεια, η ίδια η διαδικασία δημιουργίας του έγινε μέσα σε κλίμα εντάσεων και σφοδρών αντιπαραθέσεων, σε μια αρκετά ταραγμένη εποχή. Την κοινή γνώμη της εποχής απασχολούσε αυτή η σημαντική -ομολογουμένως- αλλαγή στην κεντρική πλατεία της Αθήνας, με τους καβγάδες να επικεντρώνονται στην επιλογή του σημείου, στη διαδικασία ανάθεσης, στα χρήματα που ξοδεύτηκαν αλλά και στο αισθητικό αποτέλεσμα του έργου.

Βρισκόμαστε στα μέσα της δεκαετίας του 1920, αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, όταν ο Θεόδωρος Πάγκαλος ανέβηκε δικτατορικά στην εξουσία. Σε μια χώρα που γιόρταζε τα 100 χρόνια ανεξαρτησίας της, η εθνική αυτοπεποίθηση είχε υποστεί ένα σημαντικό πλήγμα με τις ήττες και τις καταστροφές των προηγούμενων ετών και η περιοχή μπροστά ακριβώς στα Παλιά Ανάκτορα (που στέγασε λίγο αργότερα τη Βουλή των Ελλήνων) ξεκίνησε να αναμορφώνεται. Η χρήση του μεγαλοπρεπούς κτιρίου δεν είχε ακόμα αποφασιστεί. Σίγουρα όμως είχε πάψει να στεγάζει τα Ανάκτορα, μετά την καταστροφική πυρκαγιά που υπέστη το 1909. Ο Θεόδωρος Πάγκαλος ήθελε στο κτίριο που σήμερα βρίσκεται η Βουλή, να στεγαστεί το Υπουργείο Στρατιωτικών.

Έτσι, η δημιουργία ενός κενοταφίου προς τιμήν όλων των αγνώστων Ελλήνων στρατιωτών που έπεσαν για την πατρίδα, ερχόταν να συνδυαστεί με αυτό το σχέδιο.

Άλλωστε, πολλά αντίστοιχα μνημεία είχαν ξεκινήσει να φιλοτεχνούνται στις ευρωπαϊκές χώρες. Στην Ελλάδα υπήρχε ήδη από το 1856 στη Σύρο, ένα μνημείο για τους άταφους πεσόντες της Επανάστασης του 1821.

Την έννοια του κενοταφίου προς τιμήν των αγνώστων νεκρών στρατιωτών, τη συναντάμε στην αρχαία ελληνική γραμματεία, με πιο εμβληματικό παράδειγμα τη σχετική αναφορά στον Επιτάφιο του Θουκυδίδη. Αντίστοιχες αναφορές υπάρχουν στον Σοφοκλή, στον Ευριπίδη και σε άλλους αρχαίους συγγραφείς.

Ο καβγάς για την τοποθεσία του μνημείου

Το 1926 λοιπόν, η τότε δικτατορία Παγκάλου αποφασίζει την ανέγερση μνημείου του «Αγνώστου Στρατιώτου» στην Αθήνα και συγκεκριμένα «εις την έμπροσθεν των Παλαιών Ανακτόρων Πλατείαν, καταλλήλως προς τούτο διαρρυθμιζομένην».

Η πρωτοβουλία φαίνεται ότι ανήκε στον ίδιο τον «υπουργό Στρατιωτικών» Θεόδωρο Πάγκαλο και η προκήρυξη του διαγωνισμού δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως την 28η Φεβρουαρίου 1926, φέροντας την υπογραφή του υφυπουργού Στρατιωτικών Κωνσταντίνου Νίδερ.

Όπως διαβάζουμε στην διδακτορική διατριβή της Αικατερίνης Χανδρά για τον Φωκίωνα Ρωκ, τον γλύπτη που τελικά φιλοτέχνησε το ανάγλυφο του Αγνώστου Στρατιώτη, από την αρχή ξέσπασαν αντιπαραθέσεις. Οι βενιζελικοί και πολλοί καλλιτέχνες είχαν εκφράσει τη διαφωνία τους για την επιλογή της τοποθεσίας του μνημείου, που -σε συνδυασμό με την μετατροπή των Παλαιών Ανακτόρων σε Υπουργείο Στρατιωτικών- θεωρήθηκε ότι θα έδινε στην πλατεία Συντάγματος έναν εντελώς στρατοκρατικό χαρακτήρα.

Το θέμα «πάγωσε» για κάποια χρόνια και άνοιξε ξανά το 1928, όταν στην πρωθυπουργία βρισκόταν ξανά ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Εκείνος, πιθανότατα επειδή δεν ήθελε να έρθει σε πλήρη ρήξη με τον Πάγκαλο, αποφάσισε ότι η αρχική επιλογή της πλατείας Συντάγματος ήταν η καλύτερη λύση. Άλλωστε, τότε είχε ξεκινήσει να ωριμάζει και το σχέδιο στέγασης του κοινοβουλίου στα Παλιά Ανάκτορα. Το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη άρχισε να κατασκευάζεται τον Δεκέμβρη του 1928.

Η κόντρα των δημιουργών

Ήδη από το 1928, τον διαγωνισμό για την κατασκευή του μνημείου κέρδισε ο ο αρχιτέκτονας Εμμανουήλ Λαζαρίδης, ο οποίος υπέβαλε τη μελέτη του με το ψευδώνυμο «Σκρα». Η πρόταση προέβλεπε την ειδική διαμόρφωση του υπερυψωμένου χώρου μπροστά στα Παλιά Ανάκτορα και την τοποθέτηση ενός ανάγλυφου, το οποίο θα αναλάμβανε να φιλοτεχνήσει ο γλύπτης και καθηγητής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, Θωμάς Θωμόπουλος.

Ο Θωμόπουλος σχεδίαζε να απεικονίσει στο ανάγλυφο μια γιγαντομαχία. Ωστόσο, Λαζαρίδης και Θωμόπουλος ήρθαν σε ρήξη -πιθανώς λόγω διαφωνίας στο χρηματικό ποσό- και ο αρχιτέκτονας διέκοψε τη συνεργασία με τον γλύπτη. Το γεγονός αυτό βέβαια προκάλεσε την έντονη αντίδραση των καλλιτεχνικών κύκλων και άλλων γλυπτών της εποχής, στους οποίους ο Θωμόπουλος ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής.

Μετά από διεργασίες, με την εμπλοκή και του τότε υπουργού Παιδείας Γεώργιου Παπανδρέου, αποφασίστηκε να αναλάβει το έργο ο Έλληνας, με γαλλικές ρίζες, γλύπτης Φωκίων Ρωκ, το 1930.

Στην αποπεράτωση του μνημείου συμμετείχε ιδιαίτερα ενεργά και ο γλύπτης και καθηγητής στην ΑΣΚΤ, Κωνσταντίνος Δημητριάδης.

Στο ανάγλυφο συνέδραμαν κι άλλοι γλύπτες και εργάτες, ενώ για κάποιο διάστημα ο Ρωκ το μετέφερε στο Παρίσι για να το δουλέψει εκεί. Ο Ρωκ φιλοτέχνησε την ανάγλυφη πλάκα του «Νεκρού Οπλίτη» με αρχαϊκή περικεφαλαία και ασπίδα σε γκρίζο πωρόλιθο. Μάλιστα, σύμφωνα με την οικογένεια του γλύπτη, ως μοντέλο πόζαρε μια γυναίκα, η σύντροφός του, Νίνα Παπαζαφειροπούλου.

Στο κέντρο υπάρχει η επιγραφή «Εἷς ἀνὴρ ἀγνοούμενος» ενώ αριστερά και δεξιά υπάρχουν χαραγμένα ονόματα μαχών όπου Έλληνες στρατιώτες έδωσαν τη ζωή τους, από την Επανάσταση του 1821 έως τους Βαλκανικούς Πολέμους και τη Μικρασιατική Εκστρατεία.

Το έργο -στο οποίο ο Δημητριάδης φαίνεται να είχε έναν πολύ μεγαλύτερο ρόλο από ό,τι έγινε δημόσια γνωστό- ήταν έτοιμο το 1932.

Τα αποκαλυπτήρια πραγματοποιήθηκαν με μια πανηγυρική τελετή την 25η Μαρτίου του 1932, παρουσία της πολιτικής, στρατιωτικής και εκκλησιαστικής ηγεσίας, αλλά και πλήθους κόσμου.

«Κατεδαφίσατε το αισχρούργημα…»

Ωστόσο, οι πρώτες εντυπώσεις, όπως καταγράφηκαν στον Τύπο της εποχής, ήταν μάλλον αρνητικές.

«ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ ΕΓΚΛΗΜΑ έγινε δια της δημιουργίας του τερατώδους αρχιτεκτονικού κατασκευάσματος του Μνημείου του Αγνώστου Στρατιώτου. Το όλον έργον αποτελεί εκπληκτικήν βαναυσότητα, πλήρη άγνοιαν του χώρου, των αναλογιών του, της τοποθεσίας, του κτιρίου των ανακτόρων και του περιβάλλοντός των», έγραφε η εφημερίδα «Ακρόπολις», λίγες μέρες μετά τα αποκαλυπτήρια.

Τα άρθρα που εξέφραζαν αγανάκτηση ήταν πάρα πολλά, ενώ οι εφημερίδες δημοσίευαν και τη γνώμη των πολιτών, σύμφωνα με την οποία το μνημείο έπρεπε να κατεδαφιστεί ή να... ανατιναχτεί.

«Παρ' όλους τους στεφάνους, τας τελετάς, τας εορτάς και τα ιερά μυστήρια, το μνημείον του ατυχούς αγνώστου νεκρού δεν κατορθώνει να συγκινήσει κανένα, δεν λέει τίποτε σε κανενός ψυχή, δεν υποβάλλει, δεν μεταρσιώνει, δεν νικά των εγκοσμίων την ματαιότητα, ούτε μαγνητίζει του νου τας αποκρύφους ευλαβείς πηγάς», φέρονται να δήλωναν καλλιτέχνες στους οποίους απευθύνθηκε ο ρεπόρτερ της εφημερίδας «Ακρόπολις».

«Κατεδαφίσατε άνευ δισταγμού το αισχρούργημα», δήλωνε ο ανώνυμος συντάκτης στην εφημερίδα.

«Οι αυριανοί Έλληνες ίσως θα λυπούνται, ίσως θα διασκεδάζουν εις βάρος μας. Εάν δεν έχουν δε τίποτε καλύτερον να κάνουν, θα προσθέτουν, ότι εις την γενικήν φθοράν που εμάστιζε την δευτέραν εικοσιπενταετηρίδα του 20ού ελληνικού αιώνος, επλήρωσε και η τέχνη τον κακόν φόρον της, αφήσασα ως ανεξάλειπτον δείγμα της καταπτώσεώς της έναν αρχαίον οπλίτην κακήν κακῶς κείμενον επί λίθου, δια να συμβολίζη δήθεν, την θαρραλέαν ελληνικήν γενεάν και το υπερόχως ευλαβές δράμα του εκπνεύσαντος εις το καθήκον του στρατιώτου».

Το Σωματείο Ελλήνων Γλυπτών χαρακτήρισε το έργο «ανοσιούργημα εις βάρος της ελληνικής τέχνης», ενώ η εφημερίδα Αθηναϊκά Νέα δημοσίευσε πρωτοσέλιδο με τίτλο «Ο Άγνωστος Στρατιώτης. Πώς εγεννήθη το τέρας».

Εναντίον του Μνημείου του Αγνώστου Στρατιώτη είχε αρθρογραφήσει και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου.

Κύμα αντιδράσεων προκάλεσε στην κοινή γνώμη και το πολύ μεγάλο –για τα τότε οικονομικά δεδομένα της Ελλάδας- χρηματικό ποσό που δαπανήθηκε για την κατασκευή του μνημείου. Υπολογισμοί το τοποθετούν στα 6,5 εκατομμύρια δραχμές, με πολλούς να κάνουν λόγο για πρόκληση και σκάνδαλο.

Η εδραίωση και το μέλλον

Καμία πρόταση κατεδάφισης ή ανατίναξης του μνημείου δεν εισακούστηκε -μάλλον ευτυχώς. Με την πάροδο του χρόνου, οι αντιδράσεις κόπασαν και το μνημείο σταδιακά εδραιώθηκε στη συνείδηση των πολιτών της Αθήνας και όλης της χώρας. Έγινε σήμα κατατεθέν της πλατείας Συντάγματος, αισθητικό και δομικό στοιχείο αναπόσπαστα συνδεδεμένο με τη Βουλή.

Αλλά και ένα τοπόσημο που συνδέθηκε με όλες τις ιστορικές εξελίξεις που ακολούθησαν. Χαρακτηριστικές είναι οι φωτογραφίες μπροστά στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη από τη διαδήλωση στα Δεκεμβριανά του 1944, από κινητοποιήσεις στην μετεμφυλιακή περίοδο, από τα τανκς που στάθηκαν μπροστά του την 21η Απριλίου 1967.

Το μνημείο φυλάσσεται διαρκώς από την Προεδρική Φρουρά, τους Εύζωνες, και είναι τόπος κατάθεσης στεφάνων από Έλληνες και ξένους αξιωματούχους.

Έτσι κάπως φτάνουμε στις μαζικές κινητοποιήσεις που πραγματοποιήθηκαν μπροστά στο μνημείο πολύ πρόσφατα.

Και όπως όλα τα κεντρικά εθνικά μνημεία θα συνεχίσει να πρωταγωνιστεί στο χώρο αλλά και να εγείρει αντιπαραθέσεις και διαφορετικές ερμηνείες, με την Τέχνη να αποκαλύπτει -και σε αυτήν την περίπτωση- πληγές, συναισθήματα και διαφορετικές στάσεις για τη ζωή και την κοινωνία.