Γιατί νιώθουμε εξάντληση ενώ ο εγκέφαλος δουλεύει στο «ρελαντί»

Σύμφωνα με νέα έρευνα που δημοσιεύεται στο Trends in Cognitive Sciences, ακόμη και όταν δεν σκέφτεσαι συνειδητά, ο εγκέφαλος καταναλώνει γλυκόζη, ρυθμίζοντας το σώμα. Και όταν σκέφτεσαι έντονα; Απλώς η κατανάλωση ενέργειας αυξάνεται μόλις κατά 5%.

Από ό,τι φαίνεται η σκέψη δεν εξαντλεί τον εγκέφαλο ενεργειακά και η ξεκούραση τον «ξεκουράζει». Οι νευροεπιστήμονες από το Monash University, στη Μελβούρνη, ανέλυσαν δεδομένα δεκαετιών και διαπίστωσαν πως ακόμη και οι πιο σύνθετες γνωστικές διαδικασίες αυξάνουν ελάχιστα την «κατανάλωση» του εγκεφάλου.

Η «σιωπηλή» κατανάλωση του εγκεφάλου

Όπως διαβάζουμε στο ZME Science o ανθρώπινος εγκέφαλος αντιπροσωπεύει μόλις το 2% του σωματικού μας βάρους, αλλά καταναλώνει περίπου το 20% της συνολικής μας ενέργειας, δηλαδή περίπου 0,3 κιλοβατώρες (ποσότητα εκατονταπλάσια από την κατανάλωση ενός κινητού τηλεφώνου). Αυτή η ενέργεια είναι κυρίως ATP (τριφωσφορική αδενοσίνη), το καύσιμο των κυττάρων. Η ενέργεια αυτή πηγαίνει σε λειτουργίες «συντήρησης» των νευρώνων, οι οποίοι πρέπει να διατηρούν συγκεκριμένες ηλεκτρικές διαφορές για να είναι έτοιμοι να ενεργοποιηθούν.

Ακόμη και όταν δεν κάνεις τίποτα, ο εγκέφαλος σου «τρέχει». Ένα μεγάλο μέρος της ενέργειας πηγαίνει στο λεγόμενο default mode network, το δίκτυο των εγκεφαλικών περιοχών που ενεργοποιούνται όταν δεν είσαι συγκεντρωμένος σε κάποιο στόχο. Πρόκειται για τον «χώρο» των σκέψεων, των αναμνήσεων, της αυτοπαρατήρησης κλπ. Παράλληλα, ο εγκέφαλος διαχειρίζεται το σώμα σου, διατηρώντας την ισορροπία μεταξύ οργάνων και λειτουργιών.

Γιατί η πνευματική κούραση δεν είναι ενεργειακή εξάντληση

Πολλοί νιώθουμε εξάντληση έπειτα από έντονη πνευματική προσπάθεια. Ωστόσο, αυτό δεν οφείλεται στην έλλειψη ενέργειας. Οι νευροεπιστήμονες λένε ότι ο εγκέφαλός εξελίχθηκε να κάνει οικονομία. Το επιπλέον 5% που χρειάζεται για να λύσεις έναν γρίφο ή να διαβάσεις έναν χάρτη δεν είναι πολύ, αλλά μετράει όταν επαναλαμβάνεται καθημερινά, ιδιαίτερα σε περιόδους έλλειψης τροφής, όπως συνέβαινε καθημερινά για δεκάδες χιλιάδες χρόνια.

Η εν λόγω μελέτη δείχνει ότι ακόμη και κατά τη διάρκεια δύσκολων γνωστικών τεστ, όπως απομνημόνευσης λέξεων ή επίλυσης απαιτητικών προβλημάτων, η χρήση γλυκόζης δεν αυξάνει πολύ. Αντίθετα, ο εγκέφαλος ανακατανέμει την ενέργεια μεταξύ των περιοχών του. Αν, για παράδειγμα, αυξηθεί η δραστηριότητα στον οπτικό φλοιό, μειώνεται στην ακουστική περιοχή.

Ο εγκέφαλος είναι κάτι παραπάνω από μηχανή αντίδρασης· είναι μηχανή πρόβλεψης. Δημιουργεί διαρκώς «προβλέψεις» για το περιβάλλον, την εσωτερική κατάσταση και το μέλλον. Όλο αυτό γίνεται με ισχύ μόλις 17 βατ — όσο μιας μικρής λάμπας! Για να κάνει τα ίδια, ένας υπερυπολογιστής θα χρειαζόταν χιλιάδες βατ. Οι νευρώνες επιλέγουν την εξοικονόμηση αντί της ταχύτητας. Θα μπορούσαν να «πυροδοτούνται» 500 φορές το δευτερόλεπτο, αλλά κατά μέσο όρο λειτουργούν μόνο 4 φορές το δευτερόλεπτο. Ο λόγος; Κάθε ενεργοποίηση κοστίζει μεταβολικά.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ακόμη και όταν παρατηρούμε απλώς ένα κινούμενο αντικείμενο, η εγκεφαλική δραστηριότητα στον οπτικό φλοιό αυξάνεται μόνο κατά 1%. Δηλαδή, ακόμα και όταν εξετάζουμε κάποιο θέμα σε βάθος, οι ενεργειακές απαιτήσεις είναι σχεδόν ίδιες με όταν απλώς κοιτάζουμε έξω από ένα παράθυρο.  

Αφού, λοιπόν, η σκέψη δεν καταναλώνει τόση ενέργεια, γιατί μας προκαλεί εξάντληση; Η απάντηση ίσως βρίσκεται στο στρες. Οι απαιτητικές δραστηριότητες συνδέονται συχνά με συναισθηματικές εντάσεις – άγχος, αβεβαιότητα, πίεση. Αυτά ενεργοποιούν το συμπαθητικό νευρικό σύστημα, προκαλώντας έκκριση κορτιζόλης και άλλων ορμονών στρες, οι οποίες μας εξαντλούν.

Γήρανση και μεταβολική ευαισθησία του εγκεφάλου

Με την ηλικία, αυτή η ευαίσθητη ενεργειακή ισορροπία γίνεται πιο δύσκολη. Η γλυκόζη μεταβολίζεται πιο αργά σε περιοχές όπως ο μετωπιαίος και ο κροταφικός λοβός, που σχετίζονται με μνήμη και αποφάσεις. Σε ασθένειες όπως το Αλτσχάιμερ, αυτή η πτώση ξεκινά χρόνια πριν εμφανιστούν συμπτώματα. Επίσης, η αντίσταση στην ινσουλίνη μειώνει περαιτέρω τη διαθεσιμότητα γλυκόζης, επιδεινώνοντας τη γνωστική λειτουργία.

Τελικά, ο εγκέφαλός μας είναι ένας οικονομικός, θαυματουργός υπολογιστής. Ρυθμίζει τα πάντα – από την αναπνοή μέχρι τα μαθηματικά προβλήματα – με απίστευτη ακρίβεια και ενεργειακή φειδώ. Κι όταν νιώθουμε  κουρασμένοι, δεν σημαίνει πως έχουμε ξεμείνει από καύσιμα: απλώς έχει ενεργοποιηθεί το εσωτερικό σύστημα εξοικονόμησης.